De eerste aanzet tot de aanleg van de Singelstraat is te vinden op tekeningen van Thomas Romein, die in een uit 1875 daterend plan een verbinding tussen de singels en de Spanjaardslaan aangaf. Voor de aanleg van de straat moest het in de bocht van de singel staande pand ‘De Gouden Bal’ met bijbehorend erf wijken. Marcus Dwinger zou op de huidige locatie van de zogenaamde Stokvis-panden in het begin van de jaren-1880 starten met de bouw van een pakhuis voor lompen en schroot. Dwinger begon zijn bedrijf in 1882. Op 28 november 1882 meldde de Leeuwarder Courant de “oprigting van eene Bewaarplaats van Lompen, Beenderen en oud IJzer in perceel Singelstraat no. 3” van Marcus Dwinger, die in hetzelfde jaar een hinderwetvergunning aanvroeg voor zijn bedrijf. Het was waarschijnlijk gevestigd in een pand ter linker zijde (westelijk) van een destijds op de hoek van de Singelstraat en de Herman Costerstraat staand kerkgebouw. Een situatietekening uit 1887 laat namelijk zien, dat er destijds op de hoek van de Singelstraat en de Herman Costerstraat een omstreeks 1880 gesticht kerkgebouw van de Apostolische Gemeente stond. Op een situatietekening uit 1894, die betrekking heeft op een grondruil tussen Marcus Dwinger en de gemeente, staat op de hoek van de Singelstraat en Herman Costerstraat nog steeds het kerkgebouw van de Apostolische Gemeente aangegeven. Een datumsteen in een oude muur van een van de nog bestaande panden, met de tekst “DEN EERSTEN STEEN GELEGD DOOR MOZES DWINGER DEN 1sten NOV. 1886”, bewijst dat in dat jaar Marcus Dwinger naast de kerk al een uitbreiding van zijn bedrijf had gerealiseerd. Met het verdwijnen van de kerk aan het begin van de twintigste eeuw,* kwam het terrein vrij voor uitbreiding van Dwingers bedrijf. Het op en nabij de hoek van de Singelstraat en de Herman Costerstraat (voorheen de Nieuwestraat) gesitueerde bedrijfscomplex, bestaande uit opslaggebouwen en sorteerruimten, achtereenvolgens in gebruik geweest bij de firma’s Dwinger, Stokvis en Cohen. De gebouwen werden aanvankelijk gebruikt voor de handel in oude metalen en het sorteren en bewerken van lompen. Ook maakte een zogenaamde beenderbunker deel uit van het complex, waarin door slachterijen geleverde botten werden gestort die op gezette tijden afgevoerd werden naar een beendermaalderij. Het meest westelijke volume met de sheddaken aan de Herman Costerstraat (pakhuis 2) is ook nog enige tijd in gebruik geweest bij de technische dienst van het Diaconessenhuis. Het bedrijf van Marcus Dwinger bestond uit bouwdelen: pakhuizen en sorteerruimten, van uiteenlopende leeftijd, die niet allemaal meer bestaan. Delen dateerden en dateren uit 1882, 1886-’87 (pakhuis 1), 1907 (de afgebroken, vier bouwlagen hoge “bergplaats voor lompen en metalen” met een smalle gevel aan de Singelstraat en een lange gevel aan de Herman Costerstraat) en 1908 (pakhuis 2, het lage volume met de sheddaken) en waren alle gebouwd in opdracht van Dwinger. Latere vergunningaanvragen waren eveneens voor de handel in oude metalen. In 1896 kwam er ook een hinderwetvergunning voor een groothandel in lompen. De ontwerper van de vroeg-twintigste-eeuwse bouwdelen is de Leeuwarder architect Zytse Siewert Feddema. Dwinger was toen ook eigenaar-bewoner van een tegenover het complex staand, in 1897 gebouwd herenhuis, het huidige Noordersingel 66. Het gebouw met de sheddaken aan de Herman Costerstraat verrees in 1908 (pakhuis 2), links van een in 1903 verrezen houten gebouw met washokken en privaten voor mannen en vrouwen (gescheiden). Het gebouwtje van de NV Handelsmij. R.S. Stokvis & Zonen op de hoek van de Singelstraat en de Herman Costerstraat is in 1931 gebouwd als kantoor annex toonzaal toen er ook inwendige verbouwingen in het complex plaats vonden voor de N.V. Handelsmij. R.S. Stokvis. De toonzaal met kantoor, waarvan de ontwerper niet bekend is, verving het door Feddema ontworpen, vier bouwlagen hoge pakhuis uit 1907. De ruimte tussen de toonzaal en het uit 1886-’87 daterende hoge volume (pakhuis 1) is in 1947 opgevuld met een door architect Piet de Vries ontworpen, voor de bouwtijd uitzonderlijk rijk uitgevoerd directiekantoor, ook nog voor Stokvis. Een verbouwing in 1956, waarbij het personeelskantoor werd uitgebreid, is uitgevoerd naar een plan van Justus Zuidema. Daarna kwamen de panden in bezit van de familie Cohen, die er anno 2011 nog steeds eigenaar van is. Tot circa 1980 waren de Herman Costerstraat en het ‘Stokvisterrein’ op de hoek met de Singelstraat afgesloten door middel van een tussen gemetselde kolommen staand ijzeren hek. De gebouwen hebben momenteel geen bedrijfsfunctie meer. De bescherming geldt de casco’s (exterieur en inpandige constructie) van de samenstellende onderdelen en van het directiekantoor ook de interieurafwerking. Het complex bestaat uit meerdere, voornamelijk op de Herman Costerstraat gerichte volumes. Deze zijn weliswaar onderling met elkaar verbonden, maar hebben, tenminste voor een deel, ook sterk uiteenlopende, individuele stilistische en typologische kenmerken die zijn te relateren aan de uiteenlopende functies en bouwperioden. Exterieur pakhuis 1: Er zijn geen bouwtekeningen bekend van dit hoge bouwdeel, een pakhuis en tevens het meest in het oog springende volume van het complex. Het is in 1885-’86 opgetrokken vanuit een enigszins scheluwe plattegrond met drie bouwlagen onder een afgeknot schilddak met gesmoorde Friese golfpannen. Tegen de noordzijde staat een vanuit een rechthoekige plattegrond, in bruine baksteen opgetrokken volume met twee bouwlagen. Een klein deel daarvan heeft een plat dak, het grotere deel staat onder een afgeknot zadeldak met uitkragende dakranden, dat met oude, rode holle pannen is gedekt. De muren van het hogere volume aan de straat zijn opgemetseld uit gele handvormsteen en worden aan de bovenzijden verlevendigd door dunne lijsten van uitgemetselde baksteen. Op vier niveaus zijn muurankers met schieters aan de gevel bevestigd, corresponderend met de erachter gelegen balklagen c.q. vloerniveaus. De gevelopeningen zijn recht gesloten. De op de Herman Costerstraat gerichte gevel van het hogere bouwdeel is op de begane grond voorzien van een deur met zijlicht en een venster met samengesteld raam aan weerszijden. Alle drie gevelopeningen staan onder strekken en boven lekdorpels van grèstegels. De drie vensters op de eerste verdieping bevatten dezelfde ramen en staan tussen segmentboogvormige ontlastingsbogen en gemetselde lekdorpels. Ook de drie vensters op de tweede verdieping bevatten samengestelde ramen en staan tussen segmentboogvormige ontlastingen en gemetselde lekdorpels. Boven aan de gevel is nog de in geschilderde letters aangebrachte bedrijfsnaam R.S. Stokvis en Zonen zichtbaar. De rechter zijgevel is boven het lage volume er rechts van op beide verdiepingen voorzien van dezelfde vensters met dezelfde ramen als die in de voorgevel. De linker zijgevel heeft een vrij smalle, blinde travee en een brede rechter travee met op iedere bouwlaag een onder een segmentboog staand venster met samengesteld raam, identiek aan dat in de voorgevel. Tussen deze traveeën bevindt zich een ingangstravee, waarvan de getoogde gevelopening op de begane grond is dicht gemetseld, de twee recht gesloten laad- en losdeuren op de tweede en derde bouwlaag onder een latei staan, en de laad- en losdeuren op de zolderverdieping onder een in het dakschild stekende, houten opbouw met zadeldak staan. De achterzijde van dit volume is op beide verdiepingen voorzien van een venster en heeft daarboven een deels in de gevel en deels in het dakschild staande dakkapel. Rechts ervan staat een schoorsteen. Het lagere, voornamelijk in bruine baksteen opgetrokken volume links van (achter) het hoge, aan de straat staande deel van het pakhuis is aan weerszijden voorzien van een lage zijvleugel. De tegen het hoge volume aanstaande rechter travee van dit volume maakte deel uit van de ‘beenderbunker’, de opslagplaats van uit slachterijen afkomstige beenderen. Deze travee is iets hoger opgaand dan de vijf traveeën tellende gevel er links van. De travee bevat op de begane grond een venster met samengesteld raam en staat onder een plat dak. De overige traveeën bevatten op de eerste verdieping elk een groot venster met een onder een strek van gele baksteen staand venster met een roedeverdeling. Op de lage tweede verdieping is de gevel blind. De terug liggende velden met de vensters staan tussen lisenen die aan de bovenkant van de gevel een gekeperd verlopende aansluiting hebben met een eveneens uitgemetselde gevelbeëindiging. De uitkragende gootlijst ligt op klossen. De beide zijgevels staan boven de lage zijvleugels. De achterste kopgevel bevat enkele kleine vensters. Interieur pakhuis 1: Het inwendige van dit pakhuis is per bouwlaag voorzien van een ongedeelde ruimte, waarvan de houten vloeren/plafonds worden gedragen door een stelsel van houten balken en onderslagbalken, die rusten op houten standvinken. De trappen naar de verdiepingen en de zolder zijn houten steektrappen. De zolder van het hogere voorste bouwdeel ligt onder een geheel uit hout vervaardigde kap op een constructie van schuin staande spantbenen met schoren, die door midden van blokkelen en trekstangen aan de bovenrand van de borstwering zijn opgelegd. De zolder is af te sluiten van de tweede verdieping door middel van een houten luik. De zolder van het lagere achterste deel ligt onder een houten kap met een eenvoudige constructie van op een borstwering staande sparren en schuin staande spantbenen met schoren, waarop balken liggen. De spantbenen zijn door middel van blokkelen met de bovenrand van de borstweringen verbonden. Exterieur pakhuis 2: Dit in 1908 gebouwde lage pakhuis aan de Herman Costerstraat staat onder een plat dak met vier zaagdaken (sheddaken) en een lessenaardak. Het lessenaardak ligt boven het aan de straat grenzende voorste deel van het gebouw en heeft een andere oriëntatie dan de vier sheddaken. Deze zijn in het steile, op het noorden gerichte vlak voorzien van glas voor de toetreding van gelijkmatig licht en zijn op de dakvlakken (vernieuwd) gedekt met golfplaat. De gevels zijn boven een gepleisterde plint opgetrokken in gele baksteen, met accenten van roodbruine baksteen in de bogen van het voorste bouwdeel. De voorgevel is een symmetrische gevel met drie forse rondbogen van roodbruine baksteen, waaronder oorspronkelijk grote inrijdeuren waren geplaatst. De boogaanzetten staan op penanten van later gepleisterde baksteen. Boven de bogen ligt een uitgemetselde cordonlijst van bruine baksteen. Een ver uitkragend houten dakoverstek rust op houten schoren, die zijn verbonden met de cordonlijst. De rechter (oostelijke) zijgevel bevat in het linker deel een segmentboog van roodbruine baksteen, waaronder de inrijdeuren zijn vervangen door een nieuwe invulling. Onder de schuine gevelbeëindiging zijn twee kleine, tussen rollagen staande vierkante gevelopeningen geplaatst. In het gevelveld hier rechts van staat een kleine deur onder een segmentboog van roodbruine baksteen. In het achterste deel van deze gevel staat eveneens een kleine deur onder een segmentboog van roodbruine baksteen. De geveltoppen van de sheddaken zijn ook voorzien van rechthoekige, door ijzeren roosters afgesloten gevelopeningen. Dat geldt ook voor de geveltoppen van de vanaf de straat niet in het zicht staande linker (westelijke) langsgevel. De achterste (noordelijke), op de De La Reystraat gerichte kopgevel bevat een stel recht gesloten inrijdeuren met aan weerszijden een rond venster met een omlijsting van bruine steen en ijzeren ramen met een roedeverdeling. In dit deel van het bedrijfspand bevonden zich oorspronkelijk ook de paardenstallen van de firma Dwinger. Interieur pakhuis 2: De ongedeelde opslagruimte is over de gehele lengte voorzien van twee lange reeksen van ronde ijzeren kolommen. Hierop liggen houten balken die de vlakke houten dakdelen dragen. Het voorste dakdeel van de opslagruimte rust echter niet op ronde kolommen, maar op een over de breedte gelegde ijzeren balk die aan weerszijden ligt op betonnen lisenen. Deze ijzeren ligger is tevens verbonden met de hier dwars op liggende houten balken. De schuine dakdelen van de sheddaken zijn samengesteld uit planken, die op een eenvoudige constructie van spanten met ongelijke spantbenen zijn gelegd. De op het noorden gerichte delen van de sheddaken zijn ingevuld met zes staande ramen. In de oostelijke gevel bevinden zich meerdere, onder segmentbogige ontlastingen staande deuren. Deze deuren gaven toegang tot de inmiddels deels bebouwde steeg tussen pakhuis 1 en pakhuis 2. Exterieur toonzaal/kantoor: De op de hoek van de Singelstraat en de Herman Costerstraat gesitueerde, voormalige toonzaal annex kantoor uit 1931 staat met één bouwlaag en een zolderverdieping onder een iets uitkragend, afgeknot schilddak met zwart geglazuurde, platte Friese pannen met keperwel en een uitkragende, geprofileerde gootlijst met gesneden klossen. De gevels hebben een gepleisterde plint en bevatten getoogde vensters met gebogen strekken en onderdorpels van kunststeen. De op de Herman Costerstraat gerichte kopgevel heeft een hoger opgaande middentravee onder een plat dak met twee vensters met geprofileerde kozijnen in beide bouwlagen. De vierruits ramen (kruisramen) op de begane grond hebben slanke stijlen en regels. De hogere vensters op de zolderverdieping bevatten vierruits ramen met een zwaardere raamverdeling. Rechts is de toonzaal verbonden met een laag muurtje met een onder een getoogde strek staande deur naar een steeg naast de toonzaal. Het muurtje is afgedekt door middel van een geprofileerde kunststenen deklijst. De op de singelgracht gerichte, afgesnoten linker hoekpartij is blind. In de gevel aan de Herman Costerstraat is nog te zien waar de verdwenen muur met het hek aan de gevel was bevestigd. Deze gevel bevat drie getoogde vensters, identiek aan de vensters op de begane grond in de andere gevel, alsmede een kleiner, recht gesloten venster onder strek er links van. De noordelijke langsgevel is opgetrokken in gele baksteen. Deze gevel is waarschijnlijk een restant van de gevel van het afgebroken pakhuis uit 1907. De geveltop van de westelijke kopgevel is voorzien van een pleisterlaag en bevat een getoogd venster. Ook deze gevel is mogelijk ouder. Interieur toonzaal/kantoor: Het hoekvolume bevat zowel op de begane grond, waar zich oorspronkelijk de kantoren bevonden, als op de zolderverdieping met de voormalige toonzaal, één ongedeelde ruimte. In deze ruimten zijn geen bijzondere onderdelen bewaard gebleven. Exterieur directiekantoor: Van het exterieur van het één bouwlaag hoge, onder een plat dak staande kantoortje uit 1947 is vanaf de straat alleen de voorgevel zichtbaar. De in diep gevoegde (zowel lint- als stootvoegen) rode baksteen opgetrokken gevel heeft een gepleisterde plint, die hoger opgaat onder het links in de gevel staande venster. Het venster staat tussen een latei van geprofileerde kunststeen en een lekdorpel van grèstegels, en bevat een zesdelig raam. Links in de gevel bevindt zich de entree. De schuin staande, dubbele paneeldeur bevindt zich in een ondiepe portiek met hardstenen vloertje, tussen lisenen en onder een platte kunststenen luifel met geprofileerde rand. Boven de luifel is een onder een geprofileerde kunststenen latei liggend bovenlicht met tweedelig stalen raam in de gevel opgenomen. De gevel wordt beëindigd door een uit zes delen samengestelde geprofileerde lijst van kunststeen. Interieur directiekantoor: Het inwendige van het kantoor en de erachter liggende hal met het trappenhuis zijn vrijwel volledig in de originele staat bewaard gebleven. Achter de voordeur bevindt zich een tochtportaal met een lambrisering van grijs geglazuurde tegels en een vloer die is voorzien van witte en grijze natuurstenen tegels in een dambordpatroon. Tussen het portaal en de gang erachter bevindt zich een wand met de originele openslaande deuren met kruisraam onder een tweedelig bovenlicht met glas-in-lood in een ijzeren raam. De gang erachter is eveneens voorzien van een lambrisering van grijs geglazuurde tegels en een vloer met witte en grijze natuurstenen tegels. In de grote kantoorruimte voor het personeel staan enkele met geprofileerde panelen beklede kolommen, waarop balken met een geprofileerd uiteinde liggen. Een met het personeelskantoor verbonden gang heeft een met rode en beige tegels bedekte vloer en wanden met een lambrisering van grijs geglazuurde tegels met een zwarte rand. Onder deze balken staan korte scheiwanden van hout en glas met een roedeverdeling. Het directiekantoortje is voor een belangrijk deel intact. Het bezit een houten paneellambrisering, ingebouwde kasten en een tweedelig raam met uitkijk op de erachter liggende hal en trap. Dit raam staat boven een ingebouwde buffetkast met een plaat van gepolijste natuursteen en tussen ‘pilasters’ met een fijne profilering met cannelures. De hal met getoogde doorgangen en trap achter het kantoortje is voorzien van een betegeling van grijs en wit marmer in een schaak-/dambordpatroon. De wanden hebben een lambrisering van grijs geglazuurde tegels. Een kwartrond, met dezelfde grijze tegels bekleed muurtje en een donkergrijze deklijst van gevlamde natuursteen schermt een deur af. De in een trappenhuis staande, naar de toonzaal voerende trap is met deze muur verbonden door middel van onder een traplicht staand, twee traptreden hoog bordes. Het bordes is bedekt met dezelfde tegels als die in de hal. De trap is een dubbel scheluwe houten trap met een lambrisering van grijs geglazuurde tegels aan de wand en de uit twee, haaks op elkaar staande delen samengestelde trapwand met vlak en schuin liggende deklijsten van gevlamde grijze natuursteen.