Omschrijving van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS NIJENBURG heeft een vroeg 18e-eeuwse symmetrische aanleg van grootse allure; ondanks de gedeeltelijke verlandschappelijking van de vroege 19e eeuw is de ruime barokke opzet nog geheel aanwezig; huis en parkaanleg dateren van 1709-1710, evenals de Herculesbeelden; vanuit het huis loopt een lange en brede zichtlaan naar het noordwesten. De huisplaats wordt omgeven door een vierkante gracht met zijden van 200 m. De in het barokke concept nagestreefde specifieke verbinding van het huis en park van de Nederlandse buitenplaats rond 1700, door middel van een hiërarchische structuur van hoofd- en dwarsassen, vertoont bij Nijenburg een in Nederland unieke kosmologische meerwaarde: bij de aanvang van de zomer op 21 juni verlicht de ondergaande zon de gehele zichtlaan (Westerlaan) en de centraal in het huis gelegen hal. De zuidwest-noordoost lopende Kennemerstraatweg is in de loop der tijden een zeer drukke verkeersader geworden, die het complex in sterke mate in tweeën deelt; aan de noordwestzijde van de straatweg ligt het Heilooër bos met de zichtlaan (Westerlaan), andere oude laan- en wegtracés en de Kattenberg; aan de andere zijde van de straat liggen de omgrachte huisplaats en enkele boscomplexen en lanen, alsmede het koetshuis en de portierswoning; de huisplaats herbergt symmetrische vijverpartijen, moestuinen met tuinmuren en de Herculesbeelden; twee bruggen over de gracht geven toegang tot de huisplaats. In de vroege 19de eeuw onderging het park een wijziging in landschapsstijl, zoals gezegd met behoud van de oudere barokke opzet van het park. Deze vroeg 19de-eeuwse aanleg in landschapsstijl is herkenbaar gebleven in de beplanting en in het padenpatroon in het Heilooër bos en in de aan de huisplaats grenzende boscomplexen. Aan het verloop van de wandelpaden in de boscomplexen kan worden vastgesteld dat vanaf deze tijd niet alleen de doorzichten in het park zelf werden geschapen, maar ook op het open land aan de oost- en zuidoostzijde en op het open land en de duinen aan de west- en noordwestzijde: deze doorzichten vormen een onderdeel van de aanleg. Aan de noordwestzijde wordt het complex begrensd door de Egmonder Binnenvaart (met een perceel ten westen ervan), aan de noordoostkant wordt het complex begrensd door de ringweg rond Alkmaar en door de bebouwing van het dorp Heiloo, aan de zuidoostzijde door de Rijksweg A9 en aan de zuidwestzijde door het dorp Heiloo, weide percelen en een niet tot het complex behorend deel van het Heilooër bos. Het complex bestaat uit: HOOFDGEBOUW HUIS NIJENBURG (1), PARKAANLEG (2), KOETSHUIS (3), DIENSTWONING (4), BRUGGEN (5), HEKKEN (6), MUREN (7), TUINBEELDEN (8), TUINMANSWONING (9) en VARKENSBOET (10), SCHROBSTOEP (11), BOERDERIJ TEN ZUIDEN VAN HET HUIS NIJENBURG (12), BOERDERIJCOMPLEX AAN DE WESTZIJDE VAN DE BUITENPLAATS (13A, 13B en 13C), BOERDERIJCOMPLEX CRANENBROEK, thans Vredenoord genaamd, (14A, 14B, 14C en 14D).
Binnen het complexgebied bevinden zich twee boerderijen aan de westzijde van het Heilooër bos, een boerderij direct ten noordoosten van het koetshuis en een modern huis (aan de Nijenburgerweg), die niet beschermenswaard zijn, net zo min als de twee houten schuurtjes bij de portierswoning.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering van het complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS NIJENBURG is van algemeen cultuurhistorisch belang vanwege de ouderdom en de hoge mate van gaafheid van zowel het huis (in- en uitwendig) als de vroeg 18e-eeuwse barokke structuur met hierin de verweving van de vroeg 19de-eeuwse aanleg in landschapsstijl; het is een goed bewaard voorbeeld van een buitenplaats met geometrische opzet waarbinnen een vroeg 19de-eeuwse verlandschappelijking even ten oosten van de binnenduinrand.
