Complexomschrijving historische buitenplaats Staverden (mon. nr. 523817) Het in structuur en detail goed bewaarde historische buitenplaatscomplex STAVERDEN bevindt zich ten oosten van de dorpskern van Ermelo en bestaat uit een HOOFDGEBOUW (kasteel Staverden) (1), de historische TUIN- en PARKAANLEG (2), KOETSHUIS (3), TUINMANSWONING (4), ORANJERIE (5), TOEGANGSBRUG MET HEKWERK (6), TUINSCULPTUREN- EN OBJECTEN (7), JACHTHUIS (8), KOETSIERSWONING (9) en BOERDERIJ DE MOLEN (10).
De historische buitenplaats Staverden maakt deel uit van het 718 ha grote landgoed Staverden dat zich uitstrekt over drie gemeenten, nl. Ermelo, Nunspeet en Apeldoorn. Het landgoed is grofweg in drie deelgebieden te onderscheiden. Het middendeel omvat de oudste kern met de aan de Staverdense Beek gelegen historische buitenplaats Staverden, bestaande uit het kasteel, de daarbij horende tuinen en de in de directe omgeving daarvan gelegen bijgebouwen. In de nabijheid van deze buitenplaats bevinden zich in deze kern onder meer nog een kerk, het voormalige tolhuis en enkele woningen en boerderijen. Aan de zuidzijde van dit kerngebied ligt aan weerszijden van de Beek een fraai, gevarieerd landschap met meerdere tot het landgoed behorende boerderijen, veelal schilderachtig gelegen temidden van zowel beboste percelen als meer open weiden en akkers. Het zuidelijke deel omvat vooral een relatief smalle strook gronden aan de Staverdense Beek, met enkele (voormalige) boerderijen maar ook natuurgebied. De bij het landgoed horende strook gronden wordt naar het zuiden toe steeds smaller. Het noordelijke deel bestaat uit een vroeg 20ste-eeuws ontginningsgebied met een tweetal boerderijen, namelijk de Frederik Bernhardhoeve en de Stavohoeve. De Allee voert vanaf het kasteel naar dit gebied met een open karakter en een rationele verkaveling.
'Kasteel Staverden' behoorde tot de oudste bezittingen van de Gelderse graven, die er waarschijnlijk al in de 12de eeuw een hof hadden. In 1291, onder het bewind van Reinald van Gelre, kreeg Staverden van de keizer stadsrechten. De gewenste ontwikkeling tot stad bleef echter uit. Wel werd Staverden hierdoor het enige landgoed in Nederland waaraan ooit stedelijke rechten zijn verleend. Staverden bleef een hof, dat vanaf ca. 1400 door de Gelderse hertogen in leen werd uitgegeven onder de verplichting om witte pauwen te houden en veren te leveren voor de helm van de hertog. Van 1651 tot 1835 was Staverden eigendom van de Van Haersolte's. Zij bouwden vermoedelijk het zeventiende-eeuwse huis dat op enkele overgeleverde tekeningen is te zien, een vierkant blok met twee uitspringende hoekpaviljoens. De tuin werd vóór 1792 door Johann Georg Michaël aangepast aan de moderne tijd. In die tijd is ook het zogenaamde grafeiland 'Leonorapol' aangelegd in de Staverdense Beek, waarop de gedenksteen van gravin Eleonora is te vinden. In 1835 kocht Jan Rudolf Kemper het goed. Hij liet met gebruikmaking van delen van het 17de-eeuwse huis een nieuw landhuis bouwen waarbij hij het hoekpaviljoen verlaagde. In 1905 werd het landgoed verkocht aan ir. Frederik Bernhard s'Jacob (1850-1935), burgemeester van Rotterdam. Het landgoed werd mede aangekocht op aandringen van zijn zoon Herman Theodoor (1883-1962). Vader en zoon s'Jacob wilden van het landgoed een goed geëxploiteerd, op moderne leest geschoeid, land- en bosbouwbedrijf maken. De familie s'Jacob liet het kasteel vergroten naar ontwerp van het Harderwijker architectenbureau L.A. van Essen & J. van Zeggeren. De architecten grepen terug op de Hollandse 17de-eeuwse bouwkunst, onder meer door de toepassing van trapgevels. Bij deze verbouwing zijn de hoekpaviljoens tot torens verhoogd. Ook de tuin werd gemoderniseerd, waartoe tuinarchitect P.H. Wattez (1871-1953) uit Bussum werd aangetrokken. De tuinmanswoning werd vervangen door de nog bestaande woning. In 1913 maakte het oude koetshuis plaats voor een geheel nieuw gebouw. Buiten het feitelijke kasteelterrein met de bijbehorende tuinen verrezen meerdere nieuwe gebouwen met uiteenlopende functies, waarvan een aantal tot de buitenplaats gerekend worden. Herman s'Jacob verhuisde na zijn huwelijk in 1915 naar een groot houten landhuis, dat aan de oostzijde van de Allee voor hem was gebouwd, naar ontwerp van het architectenbureau Van der Goot en Kruisweg uit Bussum. Dit landhuis was oorspronkelijk bekend als Het Chalet, maar is tegenwoordig genaamd De Witte Pauwen. De zogenaamde Ontspanningszaal (Allee 11) werd door de familie s'Jacob in 1921 naar Staverden gehaald. Dit houten bouwwerk bedoeld voor ontspanningsbijeenkomsten voor de lokale bevolking was oorspronkelijk een barak uit het Belgische Interneringskamp te Harderwijk. Door het gebied loopt de sterk kronkelende Staverdense beek. Het water van de beek vult de slotgracht. De gracht was van belang voor de verdediging, maar ook om vis in te houden als voedsel. Ten westen van het huis stond tot 1924 de watermolen, waarmee graan werd gemalen. Het beekwater dat wordt aangevoerd om de molen te laten functioneren en de gracht van water te voorzien komt van een 1,5 km lange aftakking van de beek, de zgn. Molenbeek. In 1989 is het waterrad herbouwd. Nu wordt er natuurstroom opgewekt. Het landgoed Staverden werd in 1963 door de familie s'Jacob verkocht aan de Stichting Het Geldersch Landschap. Het kasteel en de bijgebouwen waren als conferentieoord en vakantieverblijf verhuurd aan de Stoomvaart Maatschappij Nederland, later Nedlloyd en dat bleef ook na de verwerving door het Geldersch Landschap het geval tot 1990. Momenteel heeft het kasteel een nieuwe bestemming en het voornemen bestaat om de in de loop der jaren in verval geraakte tuinen weer op te knappen.
Omgrenzing De omgrenzing staat op de bijbehorende kaart aangegeven.
Waardering Het historische buitenplaatscomplex STAVERDEN met bebouwing is
- van architectuurhistorische- en tuinhistorische waarde als een in hoofdvorm en detaillering gaaf bewaard gebleven buitenplaats waarvan de geschiedenis tot in de dertiende eeuw teruggaat, maar waarvan de meeste bebouwing wordt gekenmerkt door een vroeg twintigste-eeuws karakter. Het kasteel bevindt zich op een omgracht kasteelterrein, waarop zich diverse functioneel verwante gebouwen en objecten bevinden, alsmede een tuinaanleg van P.H. Wattez. Door de bij alle gebouwen aanwezige witte bepleistering en de verbindende tuinaanleg vormen de op het kasteelterrein gebouwde elementen een duidelijke eenheid.
- van stedenbouwkundige waarde als karakteristiek gesitueerde buitenplaats aan de Staverdenseweg en de Uddelermeerweg. Het omgrachte kasteelterrein gaat op sommige punten ongemerkt over in het omringende gebied en vormt het middelpunt van een groot belangrijk landgoed in het oostelijke deel van de gemeente Ermelo. De bebouwing en de aanleg op en rondom het kasteelterrein is economisch, historisch en visueel verbonden met het kasteel. De tuin rondom huis heeft een negentiende-eeuws karakter, gebaseerd op een achttiende-eeuwse voorganger. Zuidelijk van het huis werd een formele tuin met een doolhof aangelegd door tuinarchitect P.H. Wattez uit Bussum. Het in de tuin opgenomen grafeiland zou nog behoren tot de achttiende-eeuwse aanleg. Het kasteelterrein van Staverden bevindt zich in een lang gerekt groen gebied waar onder meer de landgoederen Staverden en Leuvenum deel van uitmaken. Het verbindend element tussen deze landgoederen is de Staverdense Beek, die het gebied doorsnijdt. De buitenplaats Staverden vormt een belangrijk ensemble binnen deze structuur.
- van cultuurhistorische waarde als goed bewaard voorbeeld van een oude buitenplaats die onder bewind van de familie s'Jacob pas in de vroege twintigste eeuw tot bloei is gekomen.
