Omschrijving complex (Oudegein 1): HISTORISCHE BUITENPLAATS OUDEGEIN.
Het Gein, dat in oorkonden uit 1211, 1265, 1279 en 1282 als 'Villa Geine' of Gheyene' wordt vermeld, werd als buurschap in het jaar 1217 van de kerspel Eiteren afgescheiden en tot een afzonderlijk kerkdorp verheven. De welvaart was te danken aan de tolheffing op de Hollandse IJssel, die volgens een akte uit 1200 dan vanouds door de Utrechtse bisschop op de plaats genaamd Gein geheven werd. Voor de bescherming van deze tol was voor 1200 een toltoren of wapentoren gebouwd, de voorganger van het huidige huis Oudegein. Na 1200 werd de tol verplaatst, waarschijnlijk meer naar het zuiden. De toren bleef echter bestaan en vormt het begin van het ontstaan van een nederzetting, het dorp 't Gein. Toren en nederzetting waren een prooi voor brandschatters. Het huis werd in 1225 en 1332 verwoest vanwege de kwetsbare situering ervan in het grensgebied van Holland en het Sticht; het huis werd sterker dan tevoren weer opgebouwd, in 1355 weer verwoest, en erna door de eigenaar Berend Snoy wederom opgebouwd. De stenen fundamenten en een gedeelte van het onderhuis van Huis Oudegein dateren waarschijnlijk uit deze tijd, of zijn zelfs wellicht van vroeger datum. Ook delen van de aanleg gaan tot in de vroege Middeleeuwen terug: het tracé van het haaks op het voorplein gesitueerde deel van de oprijlaan (Kortelaan) en de naar het hoofdgebouw gelegen noordzijde van het voorplein en laan en rechte grachtarm ten westen van het huis gaan in oorsprong tot omstreeks 1200 terug en maken deel uit van de oorspronkelijke bedijking en verloop van het water rond de voormalige toltoren. In 1536 werd Oudegein als ridderhofstad erkend en gezien de voorwaarden die met deze erkenning gepaard gingen was het toenmalige huis omgracht. De ovaalvormige aanleg van de huidige omgrachte voorburcht met hofstede en de deels omgrachte boomgaard ten oosten hiervan en de omgrachting van het huis als zodanig waren toen reeds aanwezig. Oudegein ondergaat omstreeks 1633 een grote metamorphose wanneer de toenmalige eigenaar Adriaan Ploos van Amstel het huidige statige Hollands-classicistische landhuis laat optrekken, de hofstede laat verbouwen en een fijnmazige Renaissance parkaanleg van omgrachte lanen, boomgaarden, smalle rechte stroken bos en weiland - eveneens door water omgeven - tot stand brengt, die tot op heden het beeld van de parkaanleg bepaalt en die in zekere zin ook de oudste geschiedenis van Oudegein levend houdt: een aanleg van waterlopen en bedijking rond een versterkt huis. Na 1773, toen Oudegein in het bezit kwam van de familie De Geer - tot op heden eigenaresse van de buitenplaats - werd aan de oprijlaan en naar het voorplein het monumentale hekwerk in Lodewijk XV-stijl met wapenleeuwen en brug geplaatst. Na 1801, toen Oudegein in het bezit kwam van Willem de Geer, werd het huis gemoderniseerd en kreeg het de huidige brede meerruits vensters en toegangsbrug. Ook enkele delen van de parkaanleg, met name de gedeelten ten westen en zuiden van het huis, werden in deze periode door de tuinarchitect Hendrik van Lunteren op bescheiden wijze in landschapsstijl vergraven, echter zonder de formele kavelstructuur ter plekke veel aan te tasten. Door stedelijke uitbreiding van Nieuwegein kwam Oudegein in de stad te liggen. Met uitzondering van de oprijlaan, die in de jaren '70 van de 20ste eeuw een stuk werd ingekort, en de bouw van twee villa's in de noordwest- en noordoosthoek van het park, is de buitenplaats gaaf bewaard gebleven.
Het complex historische buitenplaats Oudegein bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen: 1 HOOFDGEBOUW, LANDHUIS OUDEGEIN; 2 HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG; 3 BOERDERIJ OP VOORBURCHT; 4 BOUWHUIS; 5 TOEGANGSHEK EN BRUG AAN OPRIT; 6 BRUG EN HEK NAAR VOORPLEIN; 7 BRUG; 8 WERKPLAATS IN MOESTUIN; 9 STAL; 10 MOESTUINMUUR.
Op de bij de omschrijving behorende kaart zijn de complexonderdelen en omgrenzing aangegeven.
Waardering
Het complex historische buitenplaats Oudegein is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege de gaafheid;
- vanwege de symbiose van de historische lagen van de parkaanleg - Middeleeuwen, Renaissance, landschapsstijl - die tot op heden een belangrijke karakteristiek van de buitenplaats vormt;
- vanwege het gaaf bewaarde huis dat een goed voorbeeld is van een 17de-eeuwse Utrechtse ridderhofstad;
- als gaaf bewaard ensemble van Utrechts 17de-eeuwse ridderhofstad en aanleg;
- vanwege de ensemblewaarden;
- vanwege de schoonheid.
