Omschrijving van het complex:
In oorsprong Middeleeuws complex van omgracht kasteelachtig hoofdgebouw met ringmuur met poort, weergang, woontoren en laag ommuurde voorburcht met poorthuis, rentmeestershuis, poortwachterswoning, voorpoort en kademuren. Het ensemble is deels omsloten door een Middeleeuwse stadswal, die naderhand ook de functie van wandelsingel kreeg. Aan de westzijde van het slot ten westen van de wal de zogenaamde Plantage, een historische groenaanleg die in oorsprong tot in de 15de eeuw teruggaat en in zijn huidige aanzien aan het einde van de 18de eeuw gestalte kreeg. De geschiedenis van Huis Bergh gaat terug tot in de eerste helft van de 13de eeuw, toen Hendrik van den Bergh of zijn zoon Adam van den Bergh, op 2,5 kilometer ten zuiden van het Montferland - waar Constantinus de Melegarde (overgrootvader van Hendrik van den Bergh) een burcht had laten bouwen - een tufstenen woontoren liet optrekken. De tufstenen funderingen van deze woontoren zijn onder en deels in het opgaand muurwerk (woonvleugel) van het kasteelcomplex op de hoofdburcht bewaard gebleven. Het oudste bekende geslacht van de Heren van Bergh stierf in 1416 uit, waarna de heerlijkheid vererfde in het geslacht Van der Leck. Oswald I van den Bergh uit het geslacht Van der Leck verkreeg in 1486 de graventitel. Sindsdien is het gebruikelijk van het graafschap Bergh te spreken. Reeds vóór 1400 zijn grote delen van het huidige kasteel ontstaan: de grote vierkante toren (met ernaast gelegen poortdoorgang) die de ronde tufstenen donjon heeft vervangen, de grote kelder met daarop het hoofdgebouw en op de voorburcht twee van de drie hoektorens. De grote omgrachte stadswal, die voor driekwart bewaard is gebleven, bestond al in 1473, gezien vermelde werkzaamheden aan de wal in dat jaar. Grote bouwactiviteiten vonden plaats in de tijd van Willem IV van den Bergh (1537-1586) die in 1556 trouwde met Maria van Nassau (1539-1599), zuster van prins Willem van Oranje. Hij liet de ringmuur van de hoofdburcht aan de zuid- en oostzijde hoog opmetselen als buitenmuren voor nieuw te bouwen delen van het kasteel. Ook het gebouw op de voorburcht (poortwachterswoning) kwam in zijn tijd tot stand. Tijdens de 80-jarige oorlog liep het complex aanzienlijke schade op. In de tijd van Herman, graaf Van den Bergh (1558-1611) werd het huis onder leiding van de stadstimmerman Willem van Bommel hersteld. Hij breidde het hoofdgebouw en de rentmeesterswoning op de voorburcht met een verdieping uit. Zijn opvolger Albert, graaf Van den Bergh (1607-1656), breidde het huis aan de noordoostzijde met een nieuwe vleugel uit. De volgende eigenaar graaf Oswald III (1642-1712) liet in 1678 het binnenplein van de hoofdburcht 27 roeden (ca. twee meter) verlagen tot het niveau van de voorburcht. De ingangspoort terzijde van de vierkante toren werd van een nieuwe omlijsting voorzien en er kwam een bordes met fraaie trappen om het niveauverschil te overbruggen. Het graafschap ging in 1712 door erfopvolging van het geslacht Van der Leck over in dat van Von Hohenzollern-Sigmaringen. In 1728 werd op de zuidelijke ringmuur van de voorburcht de huidige hofkapel gebouwd. In 1735 brandde het kasteel geheel uit. Onder leiding van de architecten Lalane de Duthay en mr Gerrit Ravenschot werd het kasteel in sobere trant herbouwd. Ook werd vanaf de hoofdmuur een brug gelegd op de middenas van de plantage (thans verdwenen); de brug staat nog aangegeven op de Topografische en Militaire kaart uit 1843. De aanleg van deze plantage werd na 1799 deels van een nieuwe padenstructuur voorzien in de tijd dat op Huis Bergh een priesterseminarie was gevestigd (1799-1842). Nadat de buitenplaats daarna door verschillende huurders werd bewoond werd het huis in 1912 door het geslacht Von Hohenzollern-Sigmaringen verkocht aan de rijke Twentse industrieel Jan Herman van Heek, die in 1930 aanving met een grootscheepse restautie van het kasteel. Tien jaar later woedde er weer een brand in het kasteel. Onder leiding van de restauratie-architect H. van Heeswijk en bouwkundigen M. van Beveren en J. Goorhuis en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg werden aanzienlijke herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Het aaneengesloten dak dat na de brand in 1735 was aangebracht werd vervangen door acht apparte daken. De poort van de hoofdburcht werd herbouwd, alsmede een daarop aansluitend deel van de weergang. Twee dammen in de gracht werden vervangen door houten bruggen. Een van de torens van de voorburcht, de zogenaamde archieftoren, die in 1783 was gesloopt, werd bij de eerste restauratie van het complex in 1930 herbouwd. Inwendig werd het huis van timmerwerk in Middeleeuwse stijl voorzien.
Het complex historische buitenplaats Kasteel Huis Bergh bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen: 1. KASTEEL HUIS BERGH; 2. HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG; 3. WAPENLEEUWEN OP VOORBURCHT; 4. ZUILEN AAN DE ENTREE VAN DE PLANTAGE; 5. DIENSTWONINGEN. De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven.
Waardering
Het complex historische buitenplaats Kasteel Huis Bergh is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- vanwege de ouderdom;
- als relatief gaaf bewaard gebleven voorbeeld van één der oudste typen voor- en hoofdburchten van ons land;
- vanwege de gaafheid en volledigheid van het omwalde en omgrachte ensemble van historische dienstgebouwen, woonkwartieren, ring- en keermuren, poorten en torens van een in oorsprong Middeleeuwse burcht;
- vanwege de zichtbaar gebleven uitzonderlijke rijke bouwgeschiedenis van dit ensemble;
- vanwege de grote zeldzaamheidswaarde van de aanwezige Middeleeuwse stadswal, die in de 17de of begin van de 18de eeuw een wandelfunctie verkreeg;
- vanwege de aanleg van de parkaanleg de Plantage, die al sinds de 16de eeuw een eenheid vormt met de burcht.
