Inleiding complex
De HISTORISCHE BUITENPLAATS De Boom gelegen aan de Arnhemseweg is in 1878-1879 gesticht door A.J. de Beaufort (1855-1929) op een stuk grond dat hij deels door vererving en deels door koop verworven had. De buitenplaats maakt deel uit van een landgoed dat onder zijn beheer zou uitgroeien tot een circa 900 hectare groot gebied met 30 boerderijen en 40 woningen. Een groot deel van deze boerderijen en woningen is aan de Arnhemseweg en de Leusbroekerweg gesitueerd. Het landgoed ligt binnen een reeks landgoederen langs de Heiligenbergerbeek en grenst aan de landgoederen Den Treek en Geerestein. De naam De Boom is mogelijk afgeleid van een boerderij met die naam, die ten zuiden van de Heiligenbergerbeek (voorheen Lunterse beek geheten) heeft gestaan. De naam werd ook eer aangedaan door een enorme boom bij de toegangsbrug naar het huis, waarop allerlei aankondigingen en bekendmakingen werden aangeplakt. De Boom was hierdoor een begrip bij de bevolking geworden.
Het terrein waarop het huis werd gebouwd, was een moerassig gebied waar de Heiligenbergerbeek met enige kronkelingen doorheen stroomde. In de winter trad de beek vaak buiten zijn oevers. Er werden verhogingen (beekwallen) gemaakt langs de beek om dit te voorkomen. In de jaren 1879-1881 verrezen er op het terrein behalve het herenhuis ook een oranjerie, tuinmanswoning, ommuurde moestuin en diverse schuren. Vlakbij het hoofdgebouw werd een fazantenren in de vorm van een tuinprieel geplaatst. Aan de overzijde van de Arnhemseweg (thans grondgebied van de gemeente Woudenberg) werden tegenover het hoofdgebouw een koetshuis en een jachthuis gebouwd. Vanaf de Arnhemseweg gaf een ijzeren brug over de beek tussen twee witgeschilderde hekpalen toegang tot het park. Deze brug is in de Tweede Wereldoorlog opgeblazen en later vervangen door een dam met duiker, voorzien van een bakstenen balustrade. Aan de noordzijde van het park werd aan de Leusbroekerweg een smeedijzeren toegangshek tussen natuurstenen hekpalen geplaatst. Dit mogelijk laat achttiende-eeuwse hekwerk was afkomstig van het huis De Briellaerd aan de Achterveldseweg in Barneveld, dat omstreeks 1880 gesloopt werd. Rond het huis werd een park in Engelse landschapsstijl aangelegd. Het is onbekend wie het witgepleisterde herenhuis in eclectische stijl heeft ontworpen. In 1912 is in dezelfde stijl door de architect H.W. Hanrath het huis aan de achterzijde uitgebreid met een drielaags vleugel in overeenstemming met de drielaags middenpartij aan de voorzijde. De uitvoering van het werk was in handen van bouwkundige A. Pothoven uit Leusden. De vleugel kwam op de plaats van de reeds bestaande bijkeuken met overdekte plaats. Na het overlijden van A.J. de Beaufort in 1929 werd het landgoed De Boom eigendom van zijn dochter mej. A.(Annie) A. de Beaufort. Zij stelde het huis open voor rustbehoevende diaconessen. In de hal bevindt zich als herinnering hieraan een bronzen plaquette met het opschrift: "24 juli 1960 - 1 Petrus 4:9 - Weest gastvrij jegens elkander. Uit dankbare erkentelijkheid voor de gastvrijheid aan onze herstellende zusters bewezen. Bond der Nederlandse diaconessenhuizen". Om te voorkomen dat na haar overlijden het landgoed zou versnipperen heeft mej. A.A. de Beaufort in 1948 Stichting De Boom in het leven geroepen. In 1960 is bij schenkingsacte alle bezit met uitzondering van het hoofdgebouw aan de stichting overgedragen. Na het overlijden van mej. A.A. de Beaufort in 1975 is ook het huis in de exploitatie van de stichting opgenomen. In 1984 en 1997 is onder leiding van architect J. de Jong het huis gerestaureerd en hebben interne verbouwingen plaatsgevonden, waarbij het gebouw aangepast is voor de huidige kantoorbestemming. Een serre tegen de linkerzijgevel is verwijderd.
De tuinmanswoning bij de moestuin is verbouwd en is geen eigendom van de Stichting De Boom meer. Het koetshuis en het jachthuis aan de overzijde van de Arnhemseweg op het grondgebied van de gemeente Woudenberg [Geeresteinselaan 81 en 79 te Woudenberg] zijn respectievelijk in 1993 en 1994 gerestaureerd en verbouwd.
Omschrijving complex
De historische buitenplaats De Boom is een onderdeel van een groter landgoed, dat zich uitstrekt over twee gemeenten (Leusden en Woudenberg). Het landgoed beslaat een circa 900 hectare groot gebied met 30 boerderijen en 40 woonhuizen, waarvan een groot deel gesitueerd is langs de Arnhemseweg en de Leusbroekerweg. Het zuidelijk deel bevat een landschappelijk aangelegd parkbos met uitlopers in noordelijke richting. Het noordelijk deel heeft een meer open karakter met bouwland en weidegrond. Het complex omvat de volgende complexonderdelen: 1. historische park- en tuinaanleg (grondgebied Leusden en Woudenberg) 2. hoofdhuis (grondgebied Leusden) 3. dierenverblijf (grondgebied Leusden) 4. Oranjerie (grondgebied Leusden) 5. bakstenen wagenschuur (grondgebied Leusden) 6. toegangshek (grondgebied Leusden) 7. koetshuis (grondgebied Woudenberg) 8. jachthuis (grondgebied Woudenberg)
Binnen het parkbos aan de zuidzijde bevinden zich het hoofdhuis met direct daarachter het dierenverblijf. De ingang aan de Arnhemseweg, gemarkeerd door twee gepleisterde hekpalen, bevindt zich ten zuidwesten van het hoofdhuis. Via een dam met gemetselde balustraden en duiker in de Heiligenbergerbeek loopt de oprijlaan met een bocht in oostelijke richting naar het hoofdhuis. Een aftakking van de oprijlaan in westelijke richting leidt naar de in het zuidwestelijk deel van het parkbos gelegen oranjerie en wagenschuur nabij het restant van de gedeeltelijk nog ommuurde, voormalige moestuin. De houten schuur ten noorden van de moestuin en voormalige tuinmanswoning vallen buiten de bescherming. Langs de houten schuur loopt in noordelijke richting een rechte laan naar de ingang aan de Leusbroekerweg, gemarkeerd door een ijzeren toegangshek met natuurstenen hekpalen. Aan de overzijde van de Arnhemseweg bevinden zich tegenover de ingang aan de zuidzijde het koetshuis en het jachthuis (op het grondgebied van de gemeente Woudenberg).
Waardering
Het complex is van algemeen belang vanwege de cultuur-, architectuur- en tuinstijlhistorische waarde als gaaf voorbeeld van een laatnegentiende-eeuwse buitenplaats, alsmede van belang vanwege de ontwikkelingsgeschiedenis. Voorts is het van belang vanwege de ensemblewaarde door de ruimtelijke en functionele samenhang van het hoofdgebouw en de overige karakteristieke complexonderdelen, gesitueerd binnen een landschappelijk aangelegd parkbos. Tenslotte vanwege de samenhang met aangrenzende landgoederen Den Treek en Geerestein en een reeks landgoederen langs de Heiligenbergerbeek.
