Inleiding
COMPLEX "HUIZE UITERWAARDE of UYTTERWAERDE". Onder rijksbescherming vallen de volgende onderdelen:
1: Huize Uytterwaerde
2: Aanleg
3: Koetshuis met portierswoning
4: Fruitschuur (oorspronkelijk vloedschuur)
5: Moestuin met kassen en terra-cotta engelenfiguur
6: Dienstwoning
7: Tuinmuur met negen terra-cotta beelden
8: Gedenkteken
Huize Uytterwaerde is van 1849 tot in de jaren zeventig van de twintigste eeuw in het bezit geweest van meerdere generaties van de burgemeesters- en steenbakkersfamilie den Ouden en fungeerde behalve als woonhuis ook enige tijd als gemeentehuis van de nu niet meer bestaande gemeente Est en Opijnen. De door de familie Den Ouden gestichte Opijnensche Steenfabriek kende met name tijdens de eerste decennia van deze eeuw een grote bloei. Zo leverde men onder andere de stenen en het bouwaardewerk voor het Jachtslot St. Hubertus te Hoenderloo van H.P. Berlage, het Scheepvaarthuis te Amsterdam van J.M. van der Mey en de uitbreiding van het stadhuis van Amsterdam van N. Lansdorp. De voormalige steenfabriek bevond zich in de Uiterwaarde aan de westzijde van de Waaldijk. Het wigvormige landgoed `Uytterwaerde' bevindt zich buiten de bebouwde kom van Opijnen aan de oostzijde van de Waaldijk. Aan de westzijde wordt het complex begrensd door de Waaldijk, aan de oostzijde door de Repensestraat, in het noorden door de samenkomst van bovengenoemde wegen en in het zuiden door de bebouwing van de dorpskern van Opijnen.
Het huis en het koetshuis zijn beide uitgevoerd in Nieuw Historiserende bouwstijl, die wordt gekenmerkt door de decoratief behandelde schoorstenen, ramen met roedenverdeling en zorgvuldig gedetailleerd metselwerk.
Omschrijving
Het COMPLEX is reeds van verre zichtbaar door het bos aan de westzijde van het landgoed. Aan de oostzijde van de Waaldijk bevindt zich het huidige HUIZE UYTTERWAERDE (1) met nagenoeg vierkante plattegrond gebouwd in 1911 op het souterrain van een voorganger uit 1849. Vermoedelijk bevond zich reeds vóór dit jaar bebouwing op deze plaats waarvan de nu nog aanwezige kelders met kruisgewelven getuigen. Het huis bestaat uit een souterrain, een bel-étage en een verdieping, afgesloten door een afgeplat schilddak gedekt met rode geglazuurde Tuiles du Nord. De voortuin van het pand wordt van de weg gescheiden door eenvoudig, doch sierlijk ijzeren hekwerk. Ten oosten van Huize UYTTERWAERDE bevindt zich het KOETSHUIS (3) met kantoortje gebouwd omstreeks 1915, vermoedelijk ter vervanging van een ouder gebouw dat mogelijk dezelfde functie heeft gehad. Opmerkelijk zijn de terra-cotta vogelfiguren aan weerszijden van de ingang van het kantoorgedeelte.
Een bakstenen muurtje met poortje verbind de FRUITSCHUUR (4) met de noordgevel van Huize Uytterwaerde. De fruitschuur is oorspronkelijk gebouwd als vloedschuur en dateert in de kern mogelijk uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Van de oudste bouwfase resteren onder andere nog twee (oorspronkelijk één) kelders met tongewelven aan de zuidzijde. De kelder aan de westzijde is onder meer als wijnkelder in gebruik geweest. De schuur is in loop der tijd diverse malen verbouwd en heeft hierbij onder andere omstreeks de eeuwwisseling een nieuwe voorgevel gekregen. Later kreeg de schuur vanwege de nieuwe functie van fruitschuur, een ingenieus koeling- en ventilatiesysteem. Hiertoe werd het vloerniveau met circa 75 cm verlaagd. De hierdoor ontstane ruimte werd gedeeltelijk met water gevuld en hierover werd een nieuwe houten vloer gelegd met ruime openingen tussen de planken. Tevens werden in de zijgevels luikopeningen op vloerniveau aangebracht. Als gevolg van deze wijzigingen verkreeg men in de schuur een goede natuurlijke ventilatie en koeling: door het openen van de luiken ontstond er een luchtstroom over het water waardoor men naast koele lucht ook een bepaalde luchtvochtigheid verkreeg, waardoor het fruit minder snel uitdroogde. De schuur werd in verband met de nieuwe functie tevens aan de noordzijde met enige meters verlengd. De schuur is nog steeds als fruitschuur in gebruik. De oorspronkelijke rietbedekking van de kap is vervangen door golfplaten.
Vanaf Huize Uytterwaerde is een rechte onverharde laan aangelegd, die doorloopt tot aan de Repensestraat, aan weerszijden geflankeerd door moerascipressen/ sequoia's. Aan de zuidzijde van deze laan bevindt zich de MOESTUIN (5) met aan het uiteinde de DIENSTWONING (6) ten westen van de Repensestraat. De MOESTUIN met KASSEN heeft een rechthoekige plattegrond omsloten door bakstenen muren. De entree bevindt zich aan de noordzijde. De voormalige DIENSTWONING met rechthoekige plattegrond, bestaande uit één bouwlaag en een zolder afgesloten door een zadeldak gedekt met gesmoorde kruispannen, dateert uit circa 1850-1875. Het pand is aan de rechterzijde verlengd terwijl zich aan de naar de weg gekeerde achtergevel een uitbouw bevindt. De voorgevel van de woning is gericht naar de oprijlaan.
Aan de zuidzijde van Huize Uytterwaerde bevindt zich van oost naar west een rij wilgen waarachter een TUINMUUR (7) met negen terra-cotta beelden. De beelden zijn waarschijnlijk vervaardigd naar ontwerp van de beeldhouwer H.A. VAN DEN EIJNDE en gebakken in de Opijnensche Steenfabriek als proefstukken van beelden, die met name bedoeld waren voor het Scheepvaarthuis in Amsterdam. Het GEDENKTEKEN (8) naar ontwerp van H.P. BERLAGE bevindt zich op het achterterrein van huize Uytterwaerde op een cirkelvormig plantsoen. De AANLEG (2) van het wigvormig landgoed Uytterwaerde bestaat onder meer uit de rechte laan van de portierswoning naar Huize Uytterwaerde aan weerszijden geflankeerd door moerascipressen/ sequoia's. Het gebied ten noorden van de laan wordt gekenmerkt door fruitbomen, onderbroken door een wigvormige strook dichte bomengroei. In de dichtbegroeide strook bevindt zich een kleine waterloop met onder meer stenen bruggetjes. De toegang tot de boomgaard wordt benadrukt door gepleisterde, stenen pijlers. Aan de zuidzijde van de laan bevindt zich onder meer een halfronde tuinaanleg met terrassen. Vrijstaande terra-cotta elementen bevinden zich onder meer in de terrassen van de halfronde tuinaanleg. De terra-cotta fragmenten zijn afkomstig van de Opijnensche Steenfabriek waarschijnlijk naar ontwerp van H.P. Berlage, H.A. van den Eijnde en Hildo Krop.
Waardering
COMPLEX `Uytterwaerde', in de huidige vorm grotendeels daterend uit het eerste kwart van de twintigste eeuw.
- Van architectuurhistorische waarde vanwege de verschillende waardevolle objecten gesitueerd op het landgoed `Uytterwaerde' zoals onder meer het huis, de fruitschuur en de moestuin met kassen.
- Van stedenbouwkundige waarde vanwege de beeldbepalende ligging van het complex tussen de Waaldijk en de Repensestraat. Met name gezien vanaf de Waaldijk nabij de dorpskern van Opijnen, gezien in noord-westelijke richting vormt het, aan de noordzijde door een bosachtig park begrensde, en aan de zuidzijde door boomgaarden begrensde complex een markant element in het landschap. Opvallend is de door het landschap snijdende oprijlaan met moerascipressen/ sequoia's, die de bebouwing aan de Waaldijk en de Repensestraat, gezien vanaf de Waaldijk, ook visueel verbindt. Het is stedenbouwkundig van belang als historisch gegroeid gebied, waarbij een duidelijk verband aanwezig is tussen de bebouwing en de historische verkaveling.
- Van cultuurhistorische waarde als voorbeeld van een landgoed gesticht door een burgemeesters- en steenbakkersfamilie eigenaar van de voormalige, landelijk bekende Opijnensche Steenfabriek in de uiterwaarden van de Waal. Als zodanig is het landgoed representatief voor de huisvesting van nieuwe industriëlen aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw als gevolg van de industriële ontwikkeling in Nederland. De fruitteelt (boomgaard en fruitschuur), die onderdeel uitmaakt van het landgoed is kenmerkend voor Betuws grondgebied. Als voormalig gemeentehuis herinnert het huis aan de tijd dat Est en Opijnen samen een zelfstandige gemeente vormden.
