Omschrijving van het complex
Inleiding
HISTORISCHE BUITENPLAATS STANIA STATE. In structuur en detail gaaf bewaarde historische buitenplaats met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), BERGING (3), TOEGANGSHEK (4A), SECUNDAIR TOEGANGSHEK (4B), BRUG (5), TUINVAAS (6), EENDENGROT (7), ORANJERIEKAS (8), KWEEKBAK (9), KWEEKBAK (10), HEKPIJLERS EN HEK (11), BOERDERIJ (12).
Waarschijnlijk stond al in de zestiende eeuw een omgrachte state op de plaats van het huidige hoofdgebouw, echter in 1664 werd dit bouwwerk "vernietigde Edele State" genoemd. Als stichters worden Jeppe van Stania en zijn vrouw Margaretha genoemd. Omstreeks 1740 volgde nieuwbouw door Hans Hendrik van Haersma (grietman van Oost-Dongeradeel). De formele tuinaanleg uit 1745 was van Johann Hermann Knoop. In 1813 brandde het gebouw grotendeels af. Het huidige hoofdgebouw van Stania State dateert uit 1855 en werd gebouwd in opdracht van Theo Looxma die gebruik maakte van onderdelen van het door brand geteisterde gebouw (betimmeringen, muren en schouwen). In opdracht van mr. J.H. Boelens wijzigde Lucas Pieters Roodbaard (1782-1855) omstreeks de jaren twintig van de negentiende eeuw in twee fasen de formele aanleg van Knoop in een landschappelijk-romantisch park. De laan in de as van de achtertuin is een restant van deze formele aanleg, zo is ook een deel van de omgrachting ìn de vijverpartij van Roodbaard opgenomen. De buitenplaats grenst met de voorzijde (west) aan de Rengersweg, t.w. de weg tussen Oentsjerk en Aldtsjerk, met de noord- en oostzijde aan agrarische gronden van derden en aan de zuidkant aan de sloot langs de Dr. Kijlstraweg. Op hoofdlijnen heeft de plattegrond van de buitenplaats Staniastate een rechthoekige vorm. Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De boogvormige brug van smeed- en gietijzer voor het huis werd omstreeks 1980 gebouwd (door Werkvoorzieningsschap Noord-Oost Friesland naar ontwerp van Lolke Doornik) maar is niet ouder dan vijftig jaar en komt als gevolg niet voor wettelijke bescherming in aanmerking.
Waardering
De HISTORISCHE BUITENPLAATS STANIA STATE is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang want :
- het hoofdgebouw uit omstreeks 1855 bezit ouderdoms- en zeldzaamheidswaarde binnen het bestand van de Nederlandse bouwkunst;
- het hoofdgebouw is in uitwendige staat en inwendige verschijningsvorm, onder meer bestaand uit hoofdindeling, materialen en constructieve elementen alsook detaillering gaaf behouden gebleven;
- de parkaanleg van Lucas Pieters Roodbaard is goed bewaard gebleven, met name de voortuin is nauwelijks gewijzigd terwijl tevens het oorspronkelijke ontwerp bewaard bleef hetgeen zeldzame en uitzonderlijke waarde voor de geschiedenis van de Nederlandse tuinaanleg inhoudt;
- de parkaanleg is representatief voor het oeuvre van Roodbaard en omdat weinig van Roodbaards oeuvre behouden bleef, is hier sprake van zeldzaamheid;
- in zowel het hoofdgebouw als in de tuinaanleg karakteristieke elementen uit oudere woon- en gebruiksfasen waarneembaar zijn in met name de rechte laanstructuur aan de achterzijde, in de as van het huis (als relict van de oude formele aanleg) terwijl in het huis oud muurwerk aanwezig is, afkomstig van een voorganger op dezelfde plaats;
- Staniastate biedt een ontwerpkunstige eenheid van huis en aanleg, zijnde een van de meest compleet bewaard gebleven buitens in Friesland;
- Staniastate voorziet op basis van opstallen en aanleg, sierende hoedanigheden en utiliteits-uitingen in een opmerkelijk veelzijdig en samenhangend spectrum van historische belevings- en ervaringsmomenten.
