HISTORISCHE BUITENPLAATS OUD-POELGEEST
Poelgeesterweg 1 te Oegstgeest
Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde buitenplaats met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), TOEGANGSHEK OP BRUG (3), KOETSHUIS (4), TUINMANSWONING (5), WATERPUT (6), KAPEL (7), BRUG (8), TUINBEELDEN (9). Ten noordwesten van Leiden ligt de historische buitenplaats Oud-Poelgeest, waarvan de geschiedenis tot in Middeleeuwen teruggaat met de eerste vermelding in 1320 als versterkte hof van het ambacht Poelgeest. Het huis, dat in bezit was van het geslacht Van Alkemade en met deze familienaam werd aangeduid, raakte in de loop van de zestiende eeuw in verval. Pas in 1668 werd het huis met voorburcht herbouwd op de oude fundamenten in opdracht van de toenmalige eigenaresse Maria Catharina Sohier de Vermandois (gehuwd met jonker Johan Rauter, heer van Arenstein); het huis werd toen Arenstein genoemd. Het in classicistische stijl opgetrokken huis, zoals thans nog aanwezig, werd waarschijnlijk ontworpen door de Haarlemse architect Erasmus den Otter. Achttiende-eeuwse prenten en kaarten van Rademaker, A. de Haan en R. Bolstra tonen het huis met voorburcht gelegen binnen een omgrachting met dubbele singelbeplanting, een rechte oprijlaan en een kort grand canal aan de achterzijde in de as van het huis.. Deze formele structuur is nog geheel herkenbaar. In 1724 kwam Poelgeest in bezit van de beroemde professor dr. Herman Boerhaave, die een kruidentuin aanlegde en veel uitheemse bomen en planten aanplantte (niet meer aanwezig). In de negentiende eeuw werd de aanleg in twee fasen verlandschappelijkt, echter met behoud van de formele structuur: in de eerste helft (XVIIId/XIXa) werd de voorburcht met poort en brug afgebroken, de noordwestgracht aan de zijde van de oprijlaan gedempt en een gebogen oprijlaan gerealiseerd, zoals de Topografische Militaire Kaart uit ca.1850 laat zien. Van der AA schrijft in 1847 'in de laatste jaren zijn de tuinen en beplantingen van dit kasteel veel veranderd en in den tegenwoordige smaak aangelegd', ook noemt deze de weidse uitzichten vanaf de achterzijde van het kasteel over de trekvaart en naar de Zijl. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd het park waarschijnlijk door J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher vernieuwd in opdracht van de nieuwe (sinds 1856) eigenaar G. Willink. Een steendruk van G.J. Bos uit ca.1860 toont de achterzijde van het huis in een landschappelijke omgeving met weiden en diverse beplanting (naaldbomen). In ca.1866 werd het kasteel met twee torens aan de achterzijde uitgebreid, zodat het gebouw vanaf de Haarlemmertrekvaart een ander aanzien kreeg passend in het romantische/pittoreske beeld, ook de neogotische kapel aan de vaart dateert uit deze tijd. De voorzijde kreeg echter een neoclassicistische ingangspartij waarvoor de gebogen toegangslaan weer recht in de as van het huis werd verlegd (17de-eeuwse tracé hersteld). In 1940 kwam Oud-Poelgeest in bezit van de gemeente, sinds 1946 in gebruik als vormingscentrum. Thans is het buiten in bezit van de Stichting Oud-Poelgeest die het gebruikt als congrescentrum met hotelaccommodatie; de nieuwbouw die hiervoor is gepleegd, onder andere ter plaatse van de voormalige moestuin, is voor de bescherming van ondergeschikt belang.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De westzijde grenst aan stadsbebouwing (oorspronkelijk grens van het perceel is de Laan van Oud Poelgeest), zuidzijde aan de Poelgeesterweg, noordzijde de Kwaaklaan en aan de oostzijde aan de Haarlemmertrekvaart.
Waardering:
De HISTORISCHE BUITENPLAATS OUD-POELGEEST is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang: - vanwege de ouderdom; - vanwege het in sobere classicistische stijl uitgevoerde 17de-eeuwse huis dat in de 19de eeuw met torentjes is uitgebreid; - vanwege de 19de-eeuwse aanleg in landschapsstijl met behoud van de formele structuur; - vanwege de visuele samenhang tussen de complexonderdelen.
