Omschrijving van het complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde RECREATIEPARK EN VOORMALIGE HISTORISCHE BUITENPLAATS TE WERVE met HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), ORNAMENTEN (3), DUIVENTOREN (4), ORANJERIE (5), TUINMUUR (6), BOTENHUIS (7), POMPHUISJE (8), BRUG MET HEKPIJLERS (9), PORTIERSWONING (10).
Binnen de bebouwde kom van Rijswijk ten zuiden van de Vredenburchweg ligt de historische buitenplaats Te Werve, die in 1281 voor het eerst werd vermeld. Te Werve maakt deel uit van een reeks kastelen die in de middeleeuwen op de rand van een strandwal werden gesticht, onder andere Blotinghe, Steenvoorde en Den Burg. In 1448 werd het inmiddels vervallen huis Te Werve door de Graaf van Holland in leen gegeven aan ridder Jan Ruychrok, die verschillende belangrijke posten bekleedde en behoorde tot één van de rijkste ingezetenen van het land. Deze bouwde een kasteel met voorburcht en breidde het grondbezit uit. Naast het recht van zwanendrift bezat het goed ook het recht van duivenslag, waaraan de duiventoren uit cira 1450 herinnert. Op de kaart van Jacob van Deventer (1558) staat Te Werve schematisch weergegeven net buiten het dorp Rijswijk. Op de kaart van Floris Balthasars (1611) is het omgrachte kasteel te zien, welke middels een rechte laan vanaf de Vredenburchweg aan de oostzijde toegankelijk was.
In de zeventiende eeuw werd het kasteel gemoderniseerd, waarbij in de archiefstukken de architect Pieter Post wordt genoemd. Vermoedelijk werd tegelijkertijd de parkaanleg in formele stijl aangelegd met een sterrenbos en rechthoekige compartimenten, zoals de kaart van Kruikius uit 1712 aangeeft. De oprijlaan werd iets naar het oosten verlegd, overeenkomend met de huidige situatie. Tekeningen en afbeeldingen uit deze tijd tonen een carré-vormig gebouw met een poortvleugel aan de oostzijde, twee woonvleugels aan de noord- en westzijde, een muur aan de zuidzijde en een toren op de noordwesthoek. In de loop van de achttiende eeuw werden de oost- en de zuidgevel afgebroken. Uit archeologisch onderzoek blijkt de oorspronkelijke vorm van het kasteel en het voorplein met bebouwing, keermuren en watertrap naar de gracht duidelijk te traceren. Vanuit het huis liepen twee zichtassen, één naar de Sint Jacobskerk te Den Haag en één naar de toren van de Oude Jan te Delft. Op deze laatst genoemde bezat de Heer van Te Werve een servituut. Dit recht is in 1954 afgeschaft om uitbreiding van Rijswijk mogelijk te maken.
In het eerste decennium van de negentiende eeuw vinden de eerste veranderingen van de aanleg in landschapsstijl plaats, die staan aangegeven op de kadastrale minuut (1812).
Tussen 1908 en 1910 werd voor zandwinning een grote waterpartij 'de put' gegraven. Vanaf 1922 transformeert Te Werve van particuliere buitenplaats tot 'ontspannings- en recreatiepark' voor de medewerkers van een grote Nederlandse onderneming. Als zodanig is Te Werve een belangrijk historisch voorbeeld van een ontspanningsoord en recreatiepark van zo'n soort onderneming uit circa 1925-1930. Typologisch is Te Werve verwant met grotere stadsparken, waarin een recreatievijver (meestal roeivijver) een vast onderdeel vormt.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De omgrenzing wordt bepaald door de Van Vredenburchweg aan de noordwestzijde en de Generaal Spoorlaan aan de zuidoostzijde. De andere beide zijden worden bepaald door de rondwandeling rond 'de put' en de parkaanleg en door het open veld (sierweide) in de noordelijke hoek.
De niet-genoemde bouwkundige onderdelen -waaronder het zwembad- zijn voor de bescherming van ondergeschikt belang.
Waardering van het complex
Het RECREATIEPARK EN VOORMALIGE HISTORISCHE BUITENPLAATS TE WERVE is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- vanwege de ouderdom;
- als onderdeel van de reeks buitenplaatsen in Rijswijk, waarvan Te Werve vrij gaaf bewaard is gebleven;
- vanwege het in oorsprong middeleeuwse hoofdgebouw, dat in de loop van de eeuwen zijn huidige vorm heeft verkregen;
- vanwege de ouderdom en zeldzaamheidswaarde van de gemetselde duiventoren;
- vanwege de 19de-eeuwse aanleg in landschapsstijl;
- vanwege de zandvijver 'de put' die in de aanleg is opgenomen en functoneert als recreatie (roei)vijver;
- vanwege de intergratie van het recreatieve aspect binnen de parkaanleg van de buitenplaats, waarvoor vanaf het begin van de twintigste eeuw verschillende elementen, zoals de rondwandeling om de put en het botenhuis, tot stand zijn gebracht;
- vanwege de visuele samenhang tussen de complexonderdelen.
