Omschrijving van het complex
Het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS HEMMEN bestaat uit de HUISPLAATS met de ruïne van het voormalige Huis Hemmen (1), de HISTORISCHE PARK EN TUINAANLEG (2) met daarin de HOUTEN TOEGANGSBRUG (3), de STENEN BOOGBRUG MET HEK, genaamd De Zwarte Poort (4) en een MOESTUINMUUR (5). Voorts de HUISPLAATS van het voormalige huis Klein Hemmen (6) met daarbij een 18de-eeuws smeedijzeren TOEGANGSHEK (7).
Over de geschiedenis van het complex is weinig bekend. Het familiearchief is bij de verwoesting van het kasteel in de Tweede Wereldoorlog nagenoeg geheel vernietigd. In oorsprong bevond zich op deze plaats een groot, in oudste aanleg 14de-eeuws kasteel, dat daarna in verschillende fasen is uitgebreid. Dit is bekend van een prent van A. Rademaker. Dit kasteel en ook het latere huis is meer dan vijf eeuwen bewoond geweest door de familie van Lynden. Het was Willem Frans Godard van Lynden die het oude kasteel liet afbreken en in 1757 liet vervangen door een nieuw buiten in Hollandse barokke stijl. Het nieuwe huis bestond uit een dwars voorhuis met smalle hoekpaviljoens. Loodrecht daarachter stond een smaller maar fors bouwdeel. Als architect van dit geheel wordt wel de Arnhemse bouwmeester A.Viervant genoemd. Bij werkzaamheden in 1997/1998 ter consolidatie van de ruïne, kon een vrij nauwkeurige reconstructie van de kelderplattegrond worden gemaakt. Ook werd duidelijk dat het huis in de 18de eeuw nog altijd volledig omgracht was met een dubbele stenen brug ervoor. Aannemelijk is dat met de bouw van het nieuwe huis ook de tuinen zijn verfraaid. Dit moet dan in de voor die tijd gebruikelijke formele stijl zijn gebeurd. De lange, nog steeds bestaande zichtas vanaf het huis op de Veldstraat duidt hier op. In deze tijd werd ook het huis Klein Hemmen gebouwd, gelegen op de westhoek van de Veldstraat met de Boelenhamsestraat. Dit is in de Tweede Wereldoorlog verwoest. Het perceel is thans ingericht als kerkhof. Naar aangenomen wordt, is de parkaanleg in het begin van de 19de eeuw, omstreeks 1820, in landschappelijke stijl gewijzigd. Hierdoor is de oudere aanleg nagenoeg geheel verdwenen. Bij deze vernieuwing werd de zuidelijke gracht voor het huis gedempt. Het huis kreeg een aangepaste ingangspartij en er kwam een gebogen oprijlaan langs een gazon. Het geheel werd verfraaid met enkele vijverpartijen. Aan weerszijden van de Veldstraat werd een wandelbos aangelegd. Wie de ontwerper van deze aanleg is geweest, is onbekend. In 1931 overleed de laatste heer van Hemmen. Het huis werd ondergebracht in de Stichting Het Lijndensche Fonds voor Kerk en Zending en deed dienst als conferentieoord. Ten behoeve hiervan werd het stalgebouw aan de westzijde van het voorplein aangepast en ingericht tot logeergebouw. Tot eind september 1944 bleef deze situatie bestaan. Toen kwam het huis te liggen in de vuurlinies van de oorlogshandelingen in de Betuwe. Er is enkele dagen gevochten om het huis. Een precisiebombardement van de Canadezen maakte hieraan een einde. Het huis werd totaal verwoest. Hoewel er direct na de oorlog voornemens tot herbouw hebben bestaan, werd hiervan uiteindelijk afgezien.
Het park is opengesteld als wandelpark. De voormalige moestuin is in de jaren negentig van de 20ste eeuw opnieuw ingericht, waarbij de moestuinmuur werd gerestaureerd en een bijbehorende schuur is gebouwd. In 1997- 1998 is de volkomen overwoekerde ruïne weer vrijgemaakt en geconsolideerd. De grachten zijn uitgebaggerd. Hierbij aangetroffen bouwresten zijn indien mogelijk museaal opgesteld in de ruïne.
Op de bij de beschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Het wordt aan de noordzijde begrensd door het riviertje de Linge, aan de oostzijde door de Molenstraat. Aan de westzijde ligt de grens bij de Veldstraat. De huizen langs de Molenstraat nrs. 15, 22 en 24 vallen buiten de bescherming. Ten zuiden van het kerngebied strekt zich de zichtas van de Veldstraat uit. Aan weerszijden hiervan bevinden zich parkbossen, waarbij tevens het vrije uitzicht aan de oostzijde van belang is. Aan de westzijde ligt op de hoek met de Boelenhamsestraat de huisplaats van het voormalige Huis Klein Hemmen. Hierna loopt de zichtas verder tot waar de Veldstraat naar het oosten afbuigt.
Waardering
Het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS HEMMEN is van algemeen cultuurhistorisch belang:
- wegens zijn ouderdom;
- wegens de belangrijke visuele en historische relatie met het dorp Hemmen;
- wegens de ruïne als centrum van de aanleg en als herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.
