Omschrijving van het complex
Oorspronkelijk was de omgeving van Hoevelaken een veengebied dat rond het jaar 1000 werd ontgonnen. Vanaf de ontginningsbasis, de weg van Amersfoort naar Voorthuizen, werden lange rechte sloten in het veen getrokken tot aan de grens met Nijkerk. Zo ontstonden de lange percelen, waaraan de buitenplaats zijn merkwaardige vorm te danken heeft van bijna drie kilometer lengte en slechts 375 meter breedte. Halverwege lag een zandrug onder het veen, de Veenwal. Door inklinking van het veen ligt de Veenwal nu hoger dan zijn omgeving en vormt een markante doorsnijding van de buitenplaats.
De in structuur en deels in detail goed bewaard gebleven HISTORISCHE BUITENPLAATS HOEVELAKEN omvat de volgende onderdelen: HOOFDGEBOUW (Huis Hoevelaken) (1), HISTORISCHE TUIN- en PARKAANLEG (2), KOETSHUIS (3), TUINMANSWONING (4), TOEGANGSHEKKEN (5A en 5B), MOESTUINMUUR (6), voormalige BOSWACHTERSWONING (7) en boerderij (8). In 2011 is de boerderij afgebrand en afgevoerd als rijksmonument bij besluit d.d. 27-03-2012.
De historische buitenplaats Hoevelaken kent een lange geschiedenis die teruggaat tot de 12de eeuw. Er zijn diverse hoofdhuizen geweest. In 1672 is het 14de-eeuwse kasteel door brand verwoest. Het daarna gebouwde huis is diverse malen gewijzigd en uiteindelijk in 1925 gesloopt en vervangen door het huidige huis, gebouwd in 1926, met interieuronderdelen uit de 18e eeuw. Dit huis is in de Tweede Wereldoorlog ernstig beschadigd geraakt en daarna hersteld. Nu is het huis in gebruik als kantoor. Rond het huis was in de 18de eeuw sprake van een bescheiden formele aanleg. De lange laan achter het huis was omstreeks 1740 tot stand gekomen. Het huis Hoevelaken lag binnen een symmetrisch grachtenstelsel temidden van open landbouwgronden die werden doorsneden door een drietal evenwijdige zuid-noord gerichte lanen, waaronder de bovengenoemde lange laan. Dat zou in de 19de eeuw veranderen. Op de kadastrale minuut van 1826 is om het huis Hoevelaken een sieraanleg getekend in de vorm van een U-vormige slingerende waterpartij, een vergraving van het oude grachtenstelsel. Inmiddels wisselen bospartijen en landbouwgronden elkaar af. Een twintigtal jaren later is het siergedeelte met een nieuw aangelegde, slingerende waterpartij achter het huis uitgebreid. In de waterpartij lag een eiland. Voor deze verandering moest het meest zuidelijke deel van de lange 18de-eeuwse laan worden gekapt. De U-vormige waterpartij om het huis werd gedempt. Een net van slingerende wandelpaden kwam tot stand rond de grote vijver en in de aangrenzende bossen. Met de bouw van het nieuwe huis in 1925-1926, ongeveer zestig meter ten noorden van het oude huis werd ook de tuinaanleg aangepakt. De Deldense tuinarchitect P.H. Wattez kreeg de opdracht de parkaanleg grondig te herzien. Het ontwerp is bewaard gebleven en vrijwel zo uitgevoerd. Het zuidelijk deel van het park werd omgevormd in de Gemengde Stijl, een combinatie van geometrie en landschappelijk die in die tijd gangbaar was. Hoewel een aantal veranderingen sindsdien in het park heeft plaats gevonden - de moestuin werd onder andere tot parkeerplaats ingericht - , is de aanleg van Wattez in grote lijnen ongewijzigd. Wattez voegde aan de bestaande landschappelijke aanleg formele elementen toe, maar incorporeerde ook bestaande elementen in zijn ontwerp. Rondom het huis legde hij drie geometrische sierperken aan, samenhangend met de 18de-eeuwse interieurs van het huis. Dit geheel werd ingebed in het aan de nieuwe situatie aangepaste oude landschapspark met waterpartijen, weilanden en bossen. Een lange gebogen oprijlaan voert vanaf de westelijke ingang met een ruime boog naar de westkant van het huis. Achter het huis ligt een forse asymmetrische vijver met drie eilanden. In het netwerk van wandelpaden schiep Wattez afwisselende uitzichten. Verrassende elementen in de rondwandelingen waren de hartvormige vijver, het diagonale padenpatroon ten noorden van de vijver en kunstwerken als bruggetjes. De oude middenlaan van 1740 vormt een zeer belangrijk zichtelement in het ontwerp. Verder van het huis weg overheerst de landschapsstijl. Kenmerkend is hier de afwisseling van open (weilanden) en gesloten (bos) vakken waarlangs en waardoorheen zich lanen slingeren. Aan de westkant kreeg de bestaande noord-zuid lopende laan een slingerend beloop. De aanleg, waarvan het huis het middelpunt vormt, is voornamelijk naar binnen gericht. De uitzichten vanuit het huis eindigen tegen de donkere achtergrond van de opgaande beplanting aan de rand van het perceel.
Waardering
De buitenplaats kent een historisch waardevolle aanleg met een hoofdlaan en een tweetal vijvers uit ca 1740. De aanleg bestaat uit een smal, langgerekt bosgebied, afgewisseld met open ruimten en met een hoofdas op de achtergevel van het huis gericht. De aanleg is een mengeling van formele elementen en enkele latere landschappelijk elementen. Ongeveer op twee-derde vanaf het huis wordt de aanleg diagonaal doorsneden door de provinciale weg Nijkerk-Amersfoort. Voor het huis bevindt zich nog een voormalig koetshuis alsmede de restanten van een moestuinmuur waarin diverse doorbraken zijn gemaakt t.b.v. een parkeerplaats.
De HISTORISCHE BUITENPLAATS HOEVELAKEN is van algemeen cultuur-, architectuur-, tuinhistorisch en stedenbouwkundig belang:
- wegens de ouderdom
- als uitdrukking van de belangrijke rol die opeenvolgende adellijke geslachten hebben gespeeld in de sociaal-economische en culturele ontwikkeling van Hoevelaken
- wegens de landschappelijke stijl waarin het langgerekte park is aangelegd binnen de 12de-eeuwse ontginningskavels en met gebruikmaking van 18de-eeuwse structuren
- wegens de aanpassingen van het zuidelijk deel van de tuin en het park door P.H. Wattez in Gemengde Stijl
- wegens de architectuur van het hoofdgebouw door M.A. en J. van Nieukerken
- wegens de samenhang van de verschillende gebouwde onderdelen en de groene componenten van de aanleg
