Omschrijving complex
In structuur en deels in detail gaaf bewaarde buitenplaats bestaande uit een HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), TOEGANGSHEK (3), KANONNEN bij inrijhek (4), PORTIERSWONING (5), HEK bij oprit kasteel (6), ORANJERIE (7), KOETSHUIS (8), SPEELZAAL (9). De eerste schriftelijke bron van het huis op deze plaats dateert uit 1362 toen Jacob van den Woude beleend werd door de Vrouwe van Voorne met 'sijn huys tot Warmonde, sijn heemwerff met alle de huysinge daer opstaent en metten boomgaerde'. Nadat het huis in 1573 door de Spanjaarden werd verwoest, werd het door Jan van Duvenvoorde vanaf 1579 op dezelfde grondslagen en in oude gedaante herbouwd. Een ronde gevelsteen met de wapens van de heer van Duvenvoorde en Odilia van Valkenaer en het jaartal 1597 herinnert aan de voltooiing van de herbouw (thans in de Lakenhal te Leiden). Deze herbouw geschiedde met de stenen van de verwoeste kloosters van Warmond, die Van Duvenvoorde met toestemming van de Staten van Holland en West-Friesland gebruiken mocht. Tekeningen en prenten van het Huys te Warmont tonen een onregelmatig gebouwde en omgrachte vesting. In 1629 werd een ontwerp van Salomon de Bray voor de noordoostgevel uitgevoerd, waardoor meer representatieve ruimten werden verkregen. Het ontwerp is kenmerkend voor de overgang van de Hollandse renaissance naar het Hollands classicisme. Nu herinnert alleen het dubbele dak nog aan de gevel van De Bray. Een paar jaar later is het ontwerp op papier gezet door Pieter Saenredam, evenals een plattegrond van het huis en de tuin, deze laatste komt echter niet overeen met de situatie van Warmont. Uit een pré-kadastrale kaart van Johan Dou(w) van 1667 blijkt dat de direct omgeving van het kasteel bestond uit boomgaarden (noordwest), bos en moestuinen gerangschikt in een geometrisch stelsel. Het geheel werd omringd door singels en de as van de aanleg werd gevormd door een rechte waterloop (sloot), die het bosperceel gelegen achter het huis doorsnijdt. Aan weerszijden van de ingang voor het huis zijn twee vierkanten te zien, die een as vormen met de laan van het huis richting het dorp. Haaks op deze laan loopt de oprijlaan begroeid met eiken naar de Herenweg. Deze is nu ondergeschikt gemaakt aan de landschappelijke aanleg, maar nog in zijn geheel aanwezig. Zowel het huis als de tuin waren naar de toen heersende opvattingen over het Hollandse classicisme ingericht. In het midden van de achttiende eeuw raakte de buitenplaats in verval, waarna het in 1774 werd gekocht door Cornelis Pieter baron van Leyden, om het te gebruiken als zomerhuis. Deze liet in 1777 het huis, met gebruikmaking van de aanwezige (zestiende eeuwse) fundamenten en muren, in neoclassicistische stijl optrekken. De gracht aan de voorzijde werd deels gedempt, zodat het grote voorplein aansloot op het binnenplein. De symmetrie van het huis is ook doorgevoerd in de aanleg van het park, die aan de noordzijde met twee percelen werd uitgebreid. Herkenbaar zijn de Frans classicistische kenmerken, zoals de lange middenas (Grand Canal), de perspectivische werking en het rechte lanenstelsel. Onder het beheer van Frederik August van Leyden (vanaf 1814) werd het park in landschapsstijl vergraven. Het Grand Canal wordt aan de westzijde deels vergraven tot een waterpartij met een eiland. Een ander landschappelijk element is de aanleg van slingerlanen (zie Topografische Militaire Kaart van 1839). In het park standen twee koepels aan, die tegenwoordig niet meer bestaan. Eén koepel stond in de noordelijke hoek van het park bij de Herenweg, de andere stond bij de Hofleede. In 1901 gaat de buitenplaats door koop over in de handen van de Leidse familie Krantz. Het grootste deel van de inboedel wordt geveild. Het koetshuis en de oranjerie werden verbouwd en voor de oranjerie werd een kleine tuin in Nieuw Architectonische trant aangelegd. In 1961 komt de Stichting het Zuid-Hollands Landschap in bezit van het huis. Daarvoor wordt een stichting in het leven geroepen, zodat het kasteel particulier bewoond kan blijven. In dezelfde tijd wordt het kasteel van buiten geheel gerestaureerd onder de leiding van de Rijksdienst van de Monumentenzorg.
De omgrenzing van de historische aanleg alsmede de specificatie van de complexe onderdelen is aangeduid op de bij de bescherming behorende kaart. Omgrensd door de Hofleede, de Dinsdagsche Wetering, de Heerenweg en de sloot langs de huidige Burgemeester Ketelaarweg. De binnen het omgrachte terrein gelegen Ezelweide is in de bescherming opgenomen.
De historische buitenplaats het Huys te Warmont is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege het in oorsprong 16de-eeuwse hoofdgebouw, dat in 1777 in neoclassicistische stijl werd verbouwd;
- vanwege de 18de-eeuwse inrichting en aankleding van het interieur in Lodewijk XVI-stijl;
- het parkbos in landschapsstijl uit de negentiende eeuw met enkele formele elementen zoals de bomenlanen en het beukenkabinet;
- vanwege de visuele samenhang tussen de verschillende onderdelen van de buitenplaats.
