Inleiding
Complex HARSTA STATE. Ten oosten van de beschermde Hervormde Kerk (monumentnummer 15628) gelegen gelijknamige historische buitenplaats, die uit de volgende samenstellende onderdelen is opgebouwd:
1. Hoofdgebouw Harsta State met waardevolle interieuronderdelen (zie de bijbehorende omschrijving); 2 a-d. Omgracht en door windsingels omgeven voorterrein met landschapstuin uit 1832 en achterterrein met restanten van slingerpaden (2a); de (thans gedeeltelijk) met (jonge) linden beplante oprijlaan (2b); de bakstenen toegangspijlers met opschrift Harsta State vallen wegens te weinig monumentale waarde buiten de bescherming]; de met knotlinden beplante oost-west lopende laan (2c); het met (jonge) linden beplante kerkepad (2d) (zie de bijbehorende omschrijvingen); 3. twee 18de-eeuwse smeedijzeren hekposten op stenen dam (zie de bijbehorende omschrijving).
Op de bij de omschrijving behorende kaart staan de begrenzing van het complex alsmede de afzonderlijke onderdelen aangegeven.
Geschiedenis
De eerste vermelding van Harsta State dateert uit 1511, wanneer sprake is van 'Rummert oppe Harsta up Hersma State'. Door vererving via onder andere de geslachten Heslinga en Aysma, komt Harsta State in de loop van de 17de eeuw in het bezit van de familie Van Nijsten. Het is mogelijk dat Focko en Ympck van Aysma-Jeltinga de opdrachtgevers waren voor de bouw van het huis en dat Barthold van Nijsten omstreeks 1700 (voor zijn grote gezin) de in 1843 afgebroken haakse vleugel liet bouwen. Andere bekende namen verbonden met Harsta State zijn die van de families De Schepper, Coehoorn en Van Andringa de Kempenaer. In 1832 werd het huis verhuurd aan Christiaan Westenberg, grietman van Ferwerderadeel. Deze betrok in datzelfde jaar tuinarchitect L.P. Roodbaard als adviseur bij de aanleg van een landschapstuin, waarbij de bestaande structuur met omgracht terrein en boomsingels werd gerespecteerd. In 1843 werd een gedeelte van Harsta State op afbraak verkocht, onder voor- waarde dat de koper herstellingen zou doen uitvoeren aan het resterende ge- deelte, alsook aan de bijbehorende boerenwoning. Genoemde afbraak betrof het slopen van het linker haakvormig naar voren gebouwde gedeelte van het in die tijd nog twee verdiepingen hoge gebouw met midden-17de-eeuwse classicistische pilastergevel en kruiskozijnen, alsmede de sloop van de bovenverdieping van het (vermoedelijk oudere) resterende gedeelte. Het is aannemelijk dat in deze tijd ook de bepleistering van de gevels plaatsvond. In verband met de sloop en herbouw in of omstreeks 1843 van het linker (westelijke) gedeelte van het huis wordt vaak de naam van de Friese architect Thomas Romein (1811-1881) genoemd. De toeschrijving kon tot op heden echter niet met bewijzen worden gestaafd, maar het is mogelijk dat de betrokkenheid van Romein bij de herstelwerkzaamheden aan Harstastate verband houdt met het feit dat de verkoper van Harsta State, T.A.M.A. van Andringa de Kempenaer, Grietman van Het Bildt, door Romein een huis liet bouwen in Het Bildt. In 1917 liet Amelia Gerardina van Andringa de Kempenaer, geboren De Schepper, Harsta State na aan het Hervormde Rusthuis Sonneborgh te Leeuwarden. In 1929 werd het huis door de familie teruggekocht, om tot 1985 in haar bezit te blijven. Sedertdien is Harsta State verschillende malen in andere handen overgegaan. In 1996-1997 is Harsta State gerestaureerd en aan moderne eisen van bewoning aangepast.
Aanleg
Het kadastrale minuutplan van 1832 toont een rechthoekig omgracht voor- en achterterrein, met laanbomen beplante windsingels, een aan beide zijden beplante oprijlaan, een haaks daarop staande beplante laan en een aan een zijde beplante laan die voert naar de kerk van Hogebeintum. Het huis en de in het midden van de 19de eeuw nog door een smal pad daarvan gescheiden boerderij oostelijk ervan (in 1950 afgebrand en op iets grotere afstand van het huis herbouwd), liggen op het omgrachte voorterrein; erachter ligt een, ook door een gracht en windsingels omgeven, rechthoekig terrein. Op de Topographisch Militaire Kaart van 1854 is in zowel het voor- als het achterterrein een patroon van slingerpaden te zien, waaruit overigens de aanleg van 1832 niet te herleiden valt. Die is wel af te lezen van de topografische kaart van 1931 (verkend 1926), waarop in het terrein voor en ten westen van het huis de landschappelijke aanleg uit 1832 staat ingetekend. Wat verder opvalt is de gedeeltelijke demping van de gracht ten oosten van de (later afgebrande) boerderij ten gunste van een vrije doorgang naar het veld.
Huidige situatie en begrenzing
De huidige situatie komt op hoofdlijnen overeen met de situatie van 1932. De begrenzing van het complex wordt aan de noordzijde gedeeltelijk gevormd door de Vogelzangsterweg, aan de oost- en westzijde door open weilanden en aan de zuidzijde, aan het einde van de oprijlaan, door de Harstawei. Binnen de begrenzing vallen ook de (thans gedeeltelijk) met linden beplante oprijlaan, de oost-west lopende met (oude) knotlinden beplante laan en het met (jonge) linden beplante kerkepad dat loopt naar de noord-westelijk van Harsta State gelegen hervormde kerk van Hogebeintum. De boerderij direct ten oosten van Harsta State en de westelijk van Harsta State gelegen woning vallen wegens te geringe monumentale waarde buiten de bescherming van rijkswege. Beide gebouwen zijn als historisch-functionele elementen echter wel van betekenis voor het totaal en zijn als zodanig van lokaal belang.
Waardering
De historische buitenplaats Harsta State is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- vanwege ouderdom en geschiedenis van de verschillende complex-onderdelen;
- als kenmerkend voorbeeld van een compacte omgrachte, door windsingels beschutte en via lanen toegankelijke Friese state;
- vanwege de bijzondere bouwgeschiedenis van het in aanleg nog 16de-eeuwse, doch wat voorkomen en detaillering betreft overwegend 18de-/19de-eeuwse hoofdgebouw;
- vanwege de architectuurhistorische kwaliteiten van (delen van) ex- en interieur van het hoofdgebouw;
- vanwege de aanwezigheid van een aantal waardevolle interieur-onderdelen;
- vanwege de genealogische geschiedenis die aan het huis is verbonden;
- vanwege de evenwichtige combinatie van een kenmerkende 17de-eeuwse state- structuur met omgracht terrein en windsingels, en een landschappelijke aanleg uit 1832 - een combinatie die in grote lijnen ook tot uitdrukking komt in de bouwgeschiedenis van het hoofdgebouw;
- vanwege de redelijk hoge mate van gaafheid en herkenbaarheid van het complex;
- vanwege de ruimtelijk-visuele relatie tussen de verschillende complex- onderdelen;
- vanwege de bijzonder mooie ligging in het open Friese landschap, in de na- bijheid van het beschermde terpdorp Hogebeintum.
