Dongerdielen, Anjum

Inleiding

Het GEMAAL van het polderwaterschap Oost- en Westdongeradeel werd in 1931 onder Interbellum-architectuur gebouwd en genaamd 'DONGERDIELEN', zoals op de voorgevel staat vermeld. De ontwerper is onbekend, maar het ontwerp valt toe te schrijven aan de polderopzichter W.D. Booijenga uit Metslawier. Het gemaal staat op een verhoogd terrein ter plaatse van het voormalige contributiehuis van het zeewerende waterschap Contributie Zeedijken Oostdongeradeel. Het terrein is van de openbare weg gescheiden door een erfscheiding met ijzeren buizen op en tussen gemetselde stijlen, die zijn afgedekt met een granieten zerksteen. Het gemaal heeft een ondergrondse uitstortkoker, die uitmondt in de schutkolk. In de archiefkelder van het gemaal bevinden zich vijf oude gedenkstenen. De opschriften zijn gewijd aan de uitgevoerde herstellingen aan de sluis in de jaren 1827, 1854, 1879 en 1910. De vijfde steen memoreert een eerste steenlegging in 1871 zonder dat is aangegeven waar de plechtigheid betrekking op had, maar het betreft wellicht het oude bedieningsgebouw op de dijk. De bemalingsintallatie is in 1979-'80 volautomatisch geworden en de oorspronkelijke electromotoren zijn vervangen.

Het gemaal is gerenoveerd waarbij een betonnen vloer in de openingen van de stroombogen is gelegd, een electrische krooshekreiniger is aangelegd en de ramen aan de sluiskom-zijde zijn vervangen (aluminium, 1994).

Omschrijving

Het gemaal heeft globaal een rechthoekig grondplan van drie traveeën met aan elke korte zijde een verjongde travee, die correspondeert met de functionele indeling: het grote middendeel, de eigenlijke machinekamer, heeft aan de ene zijde een entree met kantoorruimte en een archiefruimte eronder en aan de andere zijde een behuizing voor de transformator en een kleine werkplaats. De onderbouw van het gemaal, van stroombogen tot en met de plint, is opgetrokken in roodbruine vuurmondstenen, de gevelwanden zijn gemetseld met geelbruine bakstenen; de lintvoegen zijn terugliggend en de stootvoegen platvol. De hoeken en de muurdammen risaleren ten opzichte van de eigenlijke gevelwand, die als een gevellijst lijkt terug te springen. De gevels hebben tektonische decoraties in graniet, zoals lekdorpels, dekzerken op de muurdammen en blokken. In de vier geveltoppen vlechtingen, de drie zadeldaken met grote overstekken zijn belegd met zwarte, matgeglazuurde verbeterde Hollandse pannen en hoekpannen; op de machinekamer twee hoekschoorstenen. De ingangstravee is aan de zuidzijde en heeft een granieten stoep tussen gemetselde voetstukken afgedekt met granietblokken. De plint van vuurmondstenen is tot borstwering onder de vensters opgetrokken. Het geheel staat onder een uitkragende granieten latei met een waterhol. Boven de eenvoudige paneeldeur een gebeeldhouwde gedenksteen met het gekroonde alliantiewapen van de gemeenten Oost- en Westdongeradeel en het opschrift DONGER - DIELEN in contemporaine, ijzeren letters. Erboven in het midden een vlaggenmast op granieten voet. In de geveltop twee tweelichtvensters. In de west- en oostgevel van de entreetravee drie smalle tweelichtvensters. De oostzijde, de naar de dijk gewende gevel van de machinekamer, is horizontaal geleed door drie groepen van drie smalle, verticale meerruits vensters met ijzeren roedeverdeling. Aan de westzijde, de sluiskomzijde, bevindt zich de inlaat met drie stroombogen. De gevel van de machinekamer is horizontaal geleed door drie groepen van drie smalle, verticale tweelichtvensters met aluminium roedeverdeling. In de noordelijke travee zitten aan de oostzijde drie ijzeren tweelichtvensters. De noordzijde draagt een tamelijk gesloten karakter door de ijzeren deuren van de transformatorcellen en, daarnaast, de dubbele houten deur naar de werkplaats. Alle deuropeningen staan onder een uitkragende latei met waterhol. In de geveltop twee tweelichtvensters aan weerszijden van een uitgemetselde penant.

Het INTERIEUR van het gemaal is tamelijk oorspronkelijk gebleven, behoudens enkele roerende onderdelen. De binnenmuren zijn afgewerkt in schoon metselwerk met een lambrisering in geel geglazuurde bakstenen met een groen geglazuurde bakstenen rand. Alle deuren zijn de oorspronkelijke paneeldeuren en hebben een eenvoudige segmentvormige decoratie aan boven- en onderzijde van het paneel. In het kantoor een hoekschoorsteen. Onder het kantoor een archiefkelder waar vijf oude gedenkstenen zijn ingemetseld, waarvan tenminste vier afkomstig zijn van de oude sluis. In de machinekamer staan drie horizontale schroefpompen van de firma Gebroeder Stork & Co. uit Hengelo opgesteld. Bij de pompen hoort een koperen smeerset.

Waardering

Het gemaal De Dongerdielen uit 1931 nabij de Ezumazijl is van algemene cultuurhistorische waarde:

- als bijzondere uitdrukking van de landschappelijke en bestuurlijke ontwikkeling, in het bijzonder de geschiedenis van de polderwaterschappen in Oost- en Westdongeradeel en de Contribute Zeedijken Oostdongeradeel,

- vanwege de bijzondere samenhang tussen exterieur en functionele inrichting van het gebouw,

- vanwege de bijzondere betekenis van het object als onderdeel van het historische complex Ezumazijl, waarmee het in technisch-functionele zin is verbonden doordat de uitstortkoker in de schutkolk uitmondt,

- vanwege de redelijke tot hoge mate van gaafheid van zowel het exterieur als het interieur van het object,

- vanwege de historisch-ruimtelijke relatie met de overige onderdelen van het complex.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer
507082
Complexnaam
Ezumazijl
Provincie
Plaats
Complexomschrijving

Inleiding

Het waterstaatkundig complex Ezumazijl dat aan de dijk ligt, bestaat uit vier objecten, te weten de SLUIS, een GEMAAL, een OPHAALBRUG en een BEDIENINGSGEBOUW. Oorspronkelijk maakte ook een houten loods uit omstreeks 1931 deel uit van het complex. Deze is begin 1996 echter door brand verwoest. Het complex is genoemd naar de legendarische Eson-stad. Een gedenksteen uit 1827 in de kelder van het gemaal vermeldt: "De historieschrijver en de alhier gevonden Antiquiteiten getuigen dat alhier die Renomeerde Eezens stad soude gelegen hebben, waarvan de buurschap als nog de naam heeft behouden van Eezensburen (...)'. Behalve in een laat-16de-eeuws handschrift komt de stad in geen enkele andere bron voor en zou er sprake zijn van een mystificatie of verwarring met een sterkte aan de monding van de Zuider Ee. De Zuider Ee mondde vanouds in de Lauwerszee. In 1671 is deze afwatering door nieuwe spuisluizen geregeld. Deze sluizen zijn nadien gewijzigd in schutsluizen. Uit de 19de eeuw dateren enkele gedenkstenen die herinneren aan herstellingen die plaatsvonden aan de sluis in de jaren 1827 (waarop men nog spreekt van de 'zijl'), 1854 (toen de grote en kleine vloeddeuren en tevens de ebdeuren gedeeltelijk werden hersteld), 1879 en in 1910 (toen een betonnen vloer werd aangelegd). Uit een tekening van de bestaande situatie van het complex aan de sluiskom, die zich bevindt in het archief van het Zeewerend Waterschap de Contributie Zeedijken van Oostdongeradeel en die vóór 1912 is te dateren, blijkt dat de groepering van de gebouwen een heel andere was.

De huidige sluis is volgens de gedenksteen 'VOOR DE NAKOMELINGEN' in de sluismuur, gebouwd in 1931 onder leiding van de polderopzichter W.D. Booijenga te Metslawier. Het ligt voor de hand dat de bouw van het gemaal en de daarmee gepaard gaande wijziging van de sluis, de bouw van de (inmiddels afgebrande) droogloods, en van het bedieningshuisje in dezelfde periode hebben plaats gevonden en dat alle door de polderopzichter W.D. Booijenga zijn ontworpen.

Alleen voor de sluis is dit met zekerheid vast te stellen door het opschrift van de gedenksteen. De gebouwen zijn in de detaillering beïnvloed door de Interbellum-architectuur.

Het bedieningsgebouw of sluiswachtersgebouw op de dijk is op grond van de stijlkenmerken zijn gebouwd ten tijde van de verbouw van de sluis. Het is mogelijk dat het gebouwtje niet gelijktijdig met de sluis is gerealiseerd, daar er zich in het archief van het zeewerend waterschap De Contributie Zeedijken Oostdongeradeel een afzonderlijke bouwtekening bevindt.

Het gemaal heeft een functionele indeling: het grote middendeel, de eigenlijke machinekamer, heeft aan de ene zijde een entree met kantoorruimte en een archiefruimte eronder en aan de andere zijde een behuizing voor de transformator en een kleine werkplaats. Het gemaal heeft een ondergrondse uitstortkoker, die uitmondt in de schutkolk. Op de sluismuren en op de terreingrens van het gemaal en de openbare weg werd een terreinscheiding geplaatst van ijzeren buizen op en tussen gemetselde stijlen, die zijn afgedekt met een granieten zerksteen, die alle elementen van het complex eveneens tot een eenheid smeedt. Sinds de afsluiting van de Lauwerszee in 1979 ligt de sluis in de tweede linie van de zeewering.

De ijzeren ophaalbrug over de schutkolk dateert volgens een plaquette in de hameipoort uit 1901.

Van ondergeschikt belang vanwege de geringe autonome architectonische waarde is de sluiswachterswoning uit 1941, volgens de uitvoerige gedenksteen gebouwd "naar ontwerp en onder toezicht van den polderopzichter P. Feddema", in de trant van de Delftse School. Het gebouw verving een oudere sluiswachterswoning uit 1883 op hetzelfde perceel. Van ondergeschikt belang wegens gering architectonische waarde is eveneens het boothuis van het boezemwaterschap aan de insteekhaven bij de sluiswachterswoning.

Waardering

Het complex Ezumazijl is van algemene cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde:

- als bijzondere uitdrukking van de bestuurlijke ontwikkeling, in het bijzonder de geschiedenis van de polderwaterschappen in Oost- en Westdongeradeel,

- vanwege de historisch-ruimtelijke samenhang tussen en functionele groepering van de gebouwen aan de sluiskom,

- vanwege de bijzondere betekenis van elk object als functioneel onderdeel van het historische complex Ezumazijl,

- vanwege de redelijke tot hoge mate van gaafheid van zowel het exterieur als het interieur van de objecten,

- vanwege de grote mate van stilistische eenheid van de onderdelen van het complex,

- vanwege de hoge mate van visuele gaafheid van het complex Ezumazijl.

Eigenschappen

Functies
Functie Hoofdcategorie Subcategorie Functietype Is hoofdfunctie
Boezemgemaal Boerderijen, molens en bedrijven Gemaal (M) oorspronkelijke functie Ja
Adressen
Straat Getal Achtervoegsel Postcode Plaats Locatie Situatie Is hoofdadres
Esonbuorren 1 9133 DM Anjum Ja
Types
Hoofdcategorie Subcategorie Beschrijving Notitie
Boerderijen, molens en bedrijven Gemaal (M) Boezemgemaal Pompgemaal
Percelen
Kadastraal perceel Kadastrale sectie Kadastraal object Appartement Kadastrale gemeente
G 1781 Anjum
Bouwperioden
Start Eind Notitie Beschrijving
1931 1931 vervaardiging
Naar boven