Omschrijving complex:
BUITENPLAATS DE HEILIGENBERG (Heiligenbergerweg 5, Leusden). De geschiedenis van de historische buitenplaats de Heiligenberg, die een onderdeel vormt van het landgoed De Boom, gaat terug tot rond het jaar 1000, toen de berg op het terrein werd opgemerkt door bisschop Ansfried van Utrecht (995-1010) en hij er een klooster stichtte. Aan dit "heilige" leven is de naam van de buitenplaats ontleend.
De oorspronke lijke structuur van de 17de eeuwse buitenplaats, bestaande uit een omgracht huis, grachten en een formele tuinaanleg (zichtbaar op een vogelvlucht uit ca. 1700), verdween vrijwel geheel kort na 1800. Rond 1815 liet de toenmalige eigenaar, Ernst Louis van Hardenbroek (1774-1843) een nieuw classicistisch huis bouwen en er door Hendrik van Lunteren en Jan David Zocher jr. een nieuw park in landschaps stijl bij aanleggen. Omstreeks 1870 werd het huis onder leiding van de architect L.H. Eberson uitgebreid met ee n noord- en een zuidvleugel in de neo-classicistische stijl van het middendeel.
Het huis is in het hart van de historische tuin- en parkaanleg gesitueerd en heeft hierin een belangrijke ornamentele waarde. Naar het noorden, oosten en zuiden is het huis op een verhevenheid gelegen. Aan deze zijden daalt het aangrenzende gazon en weiland in een flauwe curve naar de openbare weg, zodat vanaf de openbare weg en overpark een ruim zicht op het huis is geschapen. De beboste berg sluit dit zicht aan de achterzijde af.
Het grasveld tussen huis en weg is omzoomd door een hek. Dit hekwerk heeft, in overeenstemming met de aanleg in landschapsstijl, een glooiend verloop en dateert in aanleg uit begin 19de eeuw. Het hek scheidt voorts het weiland af van de in een curve naar het huis toelopende oprijlaan. Aan het begin van deze oprijlaan, aan de Lockhorsterweg, staat het hoofdinrijhek. Dit smeedijzeren hoofdinrijhek dateert uit midden 18de eeuw en is hier begin 19de eeuw geplaatst. Links van de oprijlaan staat het koetshuis annex woonhuis, dat vermoedelijk rond 1815 op deze plaats gebouwd is en rond 1904 in de huidige gedaante is her- of verbouwd.
Even ten noord-westen van het koetshuis staat de in Empirestijl uitgevoerde oranjerie, die hier tussen 1827 en 1837 gebouwd is door Jan David Zocher jr. Het rechtergedeelte van deze oranjerie werd in 1956 tot woning verbouwd. Ten westen van het koetshuis staat de kleine, zeshoekige menagerie uit het midden van de 19de eeuw.
In dit parkgedeelte ten zuiden van de berg is een waterloop geweest, die achter de oranjerie langs en vervolgens tussen oranjerie en koetshuis doorliep naar de sloot langs de Lockhorsterweg. Deze waterloop was een verlengde van de waterloop aan de westzijde van de berg, maar is nu dichtgeslibt.
Dit gedeelte van het park is door de Grift (een aftakking van de Heiligenbergerbeek) afgesneden van de min of meer driehoekige nutstuin. Deze nutstuin, die aangelegd is in het begin van de 19de eeuw, is via een 19de eeuwse brug te bereiken. Langs de westoever van de Grift staat de moestuinmuur, die bij de brug een smeedijzeren toegangshek heeft, vastgeklonken in bakstenen pijlers met een hardstenen, vaasvormige bekroning.
Aan de westzijde van de moestuinmuur is in de 19de eeuw in de nutstuin, dichtbij de Lockhorsterweg, een glazen kas met lessenaarsvormige beglazing gebouwd. Iets ten noorden van deze kas staat een bakstenen schuur uit ongeveer 1850, met aan de noordzijde haaks eraan vastgebouwd een glazen kas met stookhok uit ongeveer 1930. Ten oosten staat, aan de kas vastgebouwd, een oude bakstenen muur, afkomstig van een gebouwtje dat ten behoeve van de bouw van de kas werd afgebroken. Deze muur heeft een afdak aan de oostzijde, maar is voor de bescherming van ondergeschikte betekenis.
Ten noorden van het schuur- en kascomplex liggen de resten van een basketbalveld uit de tijd van het internaat (1965-1989), eveneens voor de bescherming van ondergeschikte betekenis. Hiernaast ligt een moestuin, met aan de oostzijde twee koude bakken, die parallel aan elkaar liggen. In de punt van de nutstuin, gevormd door de Lockhorsterweg en de Heiligenbergerbeek ligt een boomgaard. In een andere punt, waar Grift en Heiligenbergerbeek samenkomen, is de in cottagestijl uitgevoerde tuinmanswoning gesitueerd, gebouwd tijdens de aanleg van het park in landschapstijl.
Het parkgedeelte op en rond de berg aan de west- en noordzijde wordt doorsneden door een grotendeels bewaard gebleven patroon van slingerpaden en waterlopen, die in oorsprong dateren uit de tijd van de aanleg in landschaps sti jl in het begin van de 19de eeuw. Uit deze tijd dateert ook de overlaat aan de noordwestzijde van de berg, gesitueerd op het punt waar een waterloop overgaat in de Heiligenbergerbeek. De overlaat wordt geflankeerd door een houten bruggetje.
Het overpark-gedeelte van de buitenplaats aan de oostzijde van de Heiligenbergerweg (toponiem: de Overplaats) bestaat uit weiland, parkbos en de vijver in landschapsstijl "het Zwanewater". Aan het oosteinde van het Zwanewater staat aan de rand van het parkbos de achthoe kige duiventil opgesteld, die in oorsprong gebouwd is tussen 1827 en 1837 en grondig gerestaureerd werd in 1989. Aan de noordzijde van het Zwanewater, langs de Heiligenbergerweg, bevindt zich het tolhuisje in cottagestijl, daar gebouwd tussen 1807 en 1827. Het tolhuisje en de duiventil hebben in de parkaanleg een grote ornamentele waarde.
De grenzen van de historische buitenplaats worden gevormd door de Burgemeester de Beaufortweg en de Lockhorsterweg aan de zuidzijde, het weiland aan de westzijde van de Heiligenbergerbeek, de grens door middel van een greppel aan de noordzijde van het parkbos (Kadastraal perceel gemeente Leusden nr. I 60) en de genoemde boscoulissen aan de oostkant (Kadastraal perceel gemeente Leusden nr. I 51 en 52.)
De omgrenzing van de historische aanleg van het complex alsmede de locatie van de complexonderdelen zijn aangeduid op de bij de bescherming behorende kaart.
De historische buitenplaats De Heiligenberg bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:
1. Hoofdgebouw (Hu is De Heiligenberg), zie voor omschrijving hierna;
2. Historische tuin- en parkaanleg, idem;
3. Hoofdinrijhek, idem;
4. Smeedijzeren hekwerk, idem;
5. Koetshuis (Heiligenbergerweg 3 ), idem;
6. Oranjerie, (Heiligenbergerweg 1a), idem;
7. Menagerie, idem;
8. Brug over de Grift naar de moestuin, idem;
9. Kas tegen de moestuinmuur, idem;
10. Bakstenen schuur, idem;
11. Koude bakken, idem;
12. Tuinmanswoning, idem;
13. Overlaat, idem;
14. Tolhuisje (Heiligenbergerweg 2), idem;
15. Duivent il, idem.
De historische buitenplaats De Heiligenberg is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- het hoofdgebouw, dat een voorbeeld is van een in een romantische parkaanleg gesitueerd vroeg 19de eeuwws neo-classicistisch huis, dat rond 1870 met twee aansluitende classicistische zijvleugels werd uitgebreid;
- de (vrijwel ongewijzigde) aanleg van het park in landschapsstijl op en rond de berg en aan de overzijde van de Heiligenbergerweg, uit de eerste helft 19de eeuw, door de tuinarch itecten H. van Lunteren (1780-1848) en J.D. Zocher jr. (1791-1870), met daarin de vijverpartij het Zwanewater;
- de aanwezigheid van een in cultuurhistorisch en tuinarchitectonisch opzicht belangrijke berg op het terrein;
- de twee in cottage-stijl gebouwde huisjes (tuinmanswoning en tolhuisje) die dateren uit 1807-1827 en de duiventil gebouwd tussen 1827-1837, die een representatief voorbeeld zijn van vroeg 19de-eeuwse ornamentele bouwkunst in een parkaanleg en die een compositorisch onderdeel van deze parkaanleg vormen;
- de oranjerie in Empirestijl van J.D. Zocher jr., één van de weinige bewaard gebleven oranjerieën van deze architect.
