COMPLEX-OMSCHRIJVING
De historische Oudnederlandse vesting (1603-1634), begrensd volgens een bolletjeslijn op de bijbehorende kadastrale kaart en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie.
De vesting, gelegen op de westelijke oever van de Eendracht, speelde in de 16e, 17e en 18e eeuw een belangrijke rol in de beheersing van de toegangen tot Zeeland en in het bijzonder bij het verkeer te water tussen Holland, Zeeland en Bergen op Zoom.
De vesting werd als zodanig opgeheven bij KB van 9 september 1814, nr 47.
(Tot de vesting werd tot 1814 gerekend het recht tegenover de stad op de oostelijke Eendrachtoever gelegen kroonwerk (met drie bastions) Slickenburg, dat diende ter bescherming van het oostelijk front van de stad en in het bijzonder de haven. Voorts had het kroonwerk een functie bij de beheersing van het verkeer te water. De restanten van het kroonwerk werden in 1971, bij de aanleg van het Schelde-Rijnkanaal, vergraven.)
B. Bouwjaren en bouwers.
De vestingwerken zijn in hun huidige verschijningsvorm voornamelijk aangelegd in de periode 1603-1634. De bouwmeesters zijn niet bekend; wel staat vast dat, kort voor 1603, Johan van Rijswijck en Andries de Roy adviezen uitbrachten en David van Orleans er in de periode 1625- 1634 bij betrokken was.
De belangrijkste wijzigingen, aanvullingen en verbeteringen nadien betreffen:
- De binnen de omwalling liggende haven werd in 1826 gedempt; het terrein werd bedijkt en er werd een nieuwe haven buitendijks aangelegd ter plaatse van zgn. "zoute vest", dat wil zeggen de hoofdgracht voor het rivierfront.
- De uit 1590/1597 daterende beren in de as van de westelijke Eendrachtdijk werden in 1826-1828 vervangen door aarden dammen;zeedijken.
- De omstreeks 1621 in steen opgetrokken Oudelandse Poort met voorgelegen houten brug, alsmede de omstreeks 1626-1631 in steen opgetrokken Vossemeerse Poort met voorgelegen houten brug werden voor 1852 afgebroken; de bruggen werden vervangen door dammen (voor 1847). De Waterpoort aan de Eendracht werd afgebroken.
- De vestinggracht tussen de voormalige Vossemeerse Poort en de Eendrachtdijk verlandde, resp. werd gedempt in de periode 1850-1908.
- Voor 1880 werden de resterende wallen "geplantsoeneerd".
- In 1974-1978 werden waterkerende delen van de omwalling op de vereiste hoogte gebracht.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen.
Vrijwel regelmatige zevenhoekige Oudnederlandse riviervesting, die thans nog in hoofdzaak omvat:
- Een grotendeels herkenbare, zij het binnendijks voor een belangrijk deel afgevlakte, omwalling welke aan de Eendrachtzijde wijzigingen onderging in verband met de waterhuishouding.
- Een hoofdgracht aan de noordwest-, de west- en de zuidwestzijde.
Van de vesting waren de volgende historische toegangen van belang:
- De Oudlandse Poort in courtine III-IV
- De Vossemeerse poort in de courtine naast de rechterflank van bastion VI.
- De Waterpoort nabij het midden van de oostelijke omwalling.
(De poorten zijn inmiddels geamoveerd.)
D. Technische bijzonderheden.
De meest kenmerkende bijzonderheden zijn:
- De hoofdwal is, voor zover waterkerend (derhalve langs de Eendracht), op vereiste Deltahoogte gebracht.
- Overigens is de hoofdwal binnendijks grotendeels sterk afgevlakt.
- Hetzelfde geldt voor de vorm en de profielen van de bastions.
- De hoofdgracht heeft zijn vorm en afmetingen goeddeels behouden, met dien verstande dat deze voor bastion I en courtine I-II, alsmede voor de linkerface van bastion II en idem van bastion V nagenoeg geheel verland of gedempt is.
E. Samenstellende onderdelen.
De historische vesting Tholen heeft de volgende samenstellende onderdelen: 1. Bastion I; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500161; 2. Courtine I-II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500162; 3. Bastion II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500163; 4. Courtine II-III; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500164; 5. Bastion III; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500165; 6. Courtine III-IV; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500166; 7. Bastion IV; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500167; 8. Courtine IV-V; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500168; 9. Bastion V; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500169; 10. Courtine V-VI; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500170; 11. Bastion VI; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500171; 12. Courtine VI-VII; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500172; 13. Rivierfront; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 500173.
F. SAMENVATTINGHoewel grote delen zijn gewijzigd of verloren zijn gegaan, is het geheel, gevormd door een (gedeeltelijke) omwallingen (gedeeltelijke) omgrachting, wegens het karakter als Oudnederlandse vesting, een goed herkenbaar voorbeeld van een vesting die gedurende ruim twee eeuwen een rol speelde in het kader van de landsverdediging.
Het geheel is van belang op grond van krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.
