1. COMPLEX-OMSCHRIJVING VERDEDIGINGSWERKEN MIDDELBURGDe historische, oudnederlandse (1595-1598), oorspronkelijk middeleeuwse vesting, die begrensd wordt door een bolletjeslijn op bijbehorende kadastrale kaart, en waarvan de hierna beschreven samenstellende complexonderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart, heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie:De stad was in de Middeleeuwen gesitueerd aan (destijds) natuurlijke havens, nabij enerzijds toegangswegen te water naar het achterland en anderzijds gunstig gelegen ten opzichte van de zeemonden. De versterkte stad functioneerde als handels- en bestuurscentrum (tot in de tegenwoordige tijd) en speelde tot in de achttiende eeuw een rol in de gebiedsbeheersing met inbegrip van de beheersing van de toegangen tot de Ooster- en Westerschelde.
B. Bouwjaren en bouwersDe aanleg van de eerste omwalling en omgrachting vond plaats na de in 1254 door de Rooms- Katholieke koning Willem II verleende toestemming. Behoudens enkele aan passingen van ondergeschikt belang, werden pas in het derde kwart van de zestiende eeuw nieuwe versterkingen aangelegd en wel om het havenkwartier aan de zuidoostelijke stadsrand. Deze zijn (gedeeltelijk nog herkenbaar) later opgenomen in de volledig nieuwe Oudnederlandse stadsversterkingen, aangelegd in de jaren 1595-1598; de bouwmeester is niet bekend. De huidige grondvorm van de resterende omwalling en omgrachting is nog vrijwel geheel die, welke toen tot stand kwam. Binnen die omwalling zijn nog grote delen van de middeleeuwse grachten aanwezig. De in 1735 her- en verbouwde Koepoort kan worden toegeschreven aan de architect J. de Munck. De belangrijkste wijzigingen aan die Oudnederlandse verdedigingswerken sinds 1598 betreffen:
- het enkele malen verplaatsen, respectievelijk verbouwen der poorten: vrijwel alle poorten werden in de periode 1840-1873 afgebroken; slechts de (in 1735 herbouwde) Koepoort en beperkte resten van de Noordpoort bleven behouden;
- het afvlakken en plantsoeneren ("hervormen" genoemd) van de omwalling door de tuinarchitect K.G. Zocher in de periode 1841-1848;
- de aanleg van het Kanaal door Walcheren in het derde kwart van de negentiende eeuw, alsmede de aanleg van de spoorlijn met het station in die periode, waardoor een deel van de zuidoostelijke omwalling met drie bolwerken verdween.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelenVrijwel regelmatige veelhoekige, volgens het Oudnederlandse stelsel aangelegde vesting, waarvan aan de zuidzijde door de kanaal- en spoorwegaanleg een segment is afgesneden, met binnen de omwalling belangrijke delen van de middeleeuwse omgrachting.
De vestingwerken omvatten thans in hoofdzaak:
- Delen van de middeleeuwse omgrachting binnen de Oudnederlandse omwalling;
- Het grootste deel (ca. 65%) van de Oudnederlandse omwalling.
- Het grootste deel (ca. 65%) van de Oudnederlandse omgrachting.
- Grote delen van de singelkade (contrescarpe).
- De Koepoort en beperkte resten van de Noordpoort.
Voor de vesting zijn de volgende thans nog herkenbare historische toegangen van belang (vanaf het Vlissings bolwerk rechtsomgaand):
- De voormalige Langevielepoort met voorgelegen brug (thans Langvielebuitenbrug) in de as van de Zandstraat-Langevieleweg.
- De voormalige Seispoort met voorgelegen brug (thans Seisbuitenbrug) in de as Seisplein-Seissingel.
- De voormalige Noordpoort met voorgelegen brug (thans Noordbrug) in de as Noordpoortplein-Noordpoortsingel).
- De Koepoort met voorgelegen brug (thans Koepoortbrug) in de as Koepoortlaan-Veersesingel.
D. Technische bijzonderheden.
De meest kenmerkende bijzonderheden van de nog bestaande complexdelen zijn:
- De wallen zijn vrijwel overal sterk afgevlakt; het beloop is goed herkenbaar. De bastions zijn ook in horizontale zin afgevlakt en veelal bebouwd.
- De Oudnederlandse hoofdgracht heeft zijn oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden
- De middeleeuwse grachtdelen hebben hun oorspronkelijke vorm en afmetingen goeddeels behouden.
- De poorten hadden in het algemeen het karakter van eenvoudige landpoorten met voorgelegen houten of soms gemetselde bruggen. Met uitzondering van de Koepoort zijn het thans nog slechts coupures in de hoofdwal met soms herkenbare, zeer beperkte restanten van de vroegere poortgebouwen.
E. SamenvattingHoewel grote delen zijn gewijzigd of verloren zijn gegaan is het geheel, gevormd door (een groot deel van) een omwalling en omgrachting en vier landpoorten, alsmede binnen die omwalling een (groot deel van een) middeleeuwse omgrachting, wegens het karakter als Oudnederlandse vesting met binnen de omwalling middeleeuwse grachtdelen, een goed herkenbaar voorbeeld van een vesting, aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel om een middeleeuwse vesting, die gedurende twee eeuwen een rol vervulde in de regionale gebiedsbeheersing en de beheersing van belangrijke waterwegen, welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuurhistorische, krijgskundige en oudheidkundige waarde. Dit complex omvat de volgende onderdelen: 1. BOLWERK I, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482105. 2. COURTINE I-II, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482106. 3. BOLWERK II, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482107. 4. COURTINE II-III, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482108. 5. BOLWERK III, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482109. 6. COURTINE III-IV, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482110. 7. BOLWERK IV, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482111. 8. COURTINE IV-V, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482112. 9. BOLWERK V, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482113. 10. COURTINE V-VI, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482114. 11. BOLWERK VI, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482115. 12. COURTINE VI-VII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482116. 13. BOLWERK VII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482117. 14. COURTINE VII-VIII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482118. 15. BOLWERK VIII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482119. 16. COURTINE VIII-IX, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482120. 17. BOLWERK IX, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482121. 18. MIDDELEEUWSE VESTINGGRACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482122. 19. MIDDELEEUWSE VESTIGGRACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482123. 20. MIDDELEEUWSE VESTINGGRACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482124. 21. MIDDELEEUWSE VESTINGGRACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482125. 22. MIDDELEEUWSE VESTINGGRACHT, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 482126.
