VERDEDIGINGSWERKEN DOKKUM. De historische Oudnederlandse vesting, begrensd volgens een bolletjeslijn op de bijbehorende kadastrale kaart, bladnummer 1, d.d. augustus 1991 en waarvan de hierna beschreven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart bladnummer 1, d.d. april 1991 heeft de volgende kenmerken:A. Locatie en functie.
De vesting is gelegen op een kruispunt van land- en waterwegen en speelde in de 16e en 17e eeuw een belangrijke rol bij de verdediging van de provincie Friesland.
B. Bouwjaren en bouwers.
De Oudnederlandse werken zijn aangelegd in de periode 1581-1590 in opdracht van de Staten van Friesland, volgens een plan, dat door Prins Willem van Oranje werd goedgekeurd en vnl. uitgevoerd werd onder de directie van het stadsbestuur. De huidige grondvorm van omwalling en omgrachting is vrijwel geheel die, welke in 1590 tot stand is gekomen.
De belangrijkste wijzigingen nadien betreffen:
- De afbraak van twee stenen beren in de gracht bij de Oosterpoort omstreeks 1775.
- De afbraak van de landpoorten in het tweede kwart van de negentiende eeuw.
- De afvlakking van vrijwel alle borstweringen alsmede de vrijwel volledige afgraving van de hoofdwal in courtines IV-V en V-VI in de 18e t/m de 20e eeuw.
- De opvulling van de bastions in die periode.
- Het (gedeeltelijk) weer onder profiel brengen, resp. in bepaalde opzichten plantsoeneren, van de omwalling in de zeventiger jaren van de 20e eeuw.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen.
Vrijwel regelmatig gevormde zeshoekige gebastionneerde vesting met hoofdgracht, hoofdwal en zes bastions (of "dwingers"), van oost naar west doorsneden door de binnen de vesting gesitueerde haven: het Kleine Diep, De Zijl en het Grote Diep. De omwalling is oorspronkelijk gevormd volgens het Oudnederlandse stelsel, met een enkele aanpassing aan de terreinsituatie.
De vestingwerken omvatten thans in hoofdzaak:
- Een hoofdwal met zes bastions (dwingers).
- een hoofdgracht.
Van de vesting zijn de volgende historische toegangen van belang (vanaf bastion I linksomgaand):
- De Hanspoort nabij de linkerflank van bastion II, een oorspronkelijk gecombineerde land- en waterpoort.
- De Waterpoort nabij de rechterflank van bastion III.
- De Woudpoort, een landpoort nabij het midden van courtine IV-V.
- De Oosterpoort nabij de linkerflank van bastion V, een oorspronkelijk gecombineerde land- en waterpoort.
- De Aalsumerpoort, een landpoort nabij het midden van courtine VI-I.
NB: De waterpoorten Woldpijp en Anjumerpijp hadden vnl. een functie in het kader van de waterhuishouding binnen de omwalling en in de grachten.
D. Technische bijzonderheden.
De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn:
- De bastions zijn oorspronkelijk aangelegd volgens het Oudnederlandse stelsel, aanvankelijk als holle bastions, maar reeds in de eerste helft van de zeventiende eeuw werden ze aangeaard tot nagenoeg volle bastions; de bastions III t/M VI werden in de 19e en 20e eeuw opge vuld tot walhoogte. De borstweringen zijn afgevlakt.
- De courtines zijn v.w.b. de borstweringen afgevlakt; grote delen van enkele courtines (rechterhelft van IV-V en V-VI geheel) zijn afgegraven tot vlak boven het maaiveld.
- De landpoorten bestaan thans slechts uit coupures in de hoofdwal en voorgelegen, recent vernieuwde bruggen.
- De waterpoorten zijn doorgangen door de hoofdwal tussen twee gemetselde keermuren met schuin aflopende vleugelmuren.
- De hoofdgracht heeft zijn oorspronkelijke vorm en afmetingen nagenoeg geheel behouden.
E. Samenstellende onderdelen.
De historische vesting Dokkum heeft de volgende samenstellende onderdelen:1. BASTION I; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470643;2. COURTINE I-II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470644;3. BASTION II; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 4706454. COURTINE II-III MET HANSPOORT EN WATERPOORT; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470646;5. BASTION III; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470647;6. COURTINE III-IV MET WOLDPIJP; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470648;7. BASTION IV; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470649;8. COURTINE IV-V MET WOUDPOORT; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470650;9. BASTION V; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470651;10. COURTINE V-VI MET OOSTERPOORT EN ANJUMERPIJP; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470652;11. BASTION VI; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470653;12. COURTINE VI-I MET AALSUMERPOORT; zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer: 470654.
Voor de volgende onderdelen van de vesting zijn of worden soms andere benamingen gebruikt:Parkstergracht - StadsgrachtDriepijpstergracht - WestergrachtBaantjegracht - StadsgrachtWoudpoortsgracht - ZuidergrachtOostergracht - HardridersgrachtBastions - dwingersBastion I - AitsemadwingerCourtine (I-II) - ParksterbolwerkCourtine (II-III) - WesterbolwerkHanspoort-Hantspoort - HantumerpoortWaterpoort-Driepijpspoort - DriepijperBastion III - DriepijpsterdwingerCourtine (III-IV) - BaantjebolwerkCourtine (IV-V) - ZuiderbolwerkWoudpoort - WoldpoortOosterpoort - HalvemaanspoortCourtine (V-VI) - OosterbolwerkCourtine (VI-I) - NoorderbolwerkAalsumerpoort - Aelsumpoort.
F. Samenvatting.
Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan c.q. zijn gewijzigd is het geheel, gevormd door een hoofdwal, zes bastions of dwingers, (de restanten van) zeven land- en/of waterpoorten en een hoofdgracht.
- wegens het grotendeels gave karakter als voormalige, (vrijwel) regel matig gevormde zeshoekige, volgens het Oudnederlandse stelsel aangelegde vesting;
- wegens het grotendeels gave karakter als vesting op een kruispunt van land- en waterwegen met de haven binnen de omwalling; een goed herkenbaar en redelijk gaaf bewaard voorbeeld van een 16e-eeuwse vesting, die gedurende ongeveer een eeuw een rol vervulde in ons nationale verdedigingsstelsel; welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuurhistorische, krijgsgeschiedkundige, oudheidkundige waarde.
