Inleiding
Winterswijk was een van de Nederlandse oostelijke grenssteden waar zich in de achttiende en negentiende eeuw gevluchte Joden vestigden. Van de bloeiende Joodse gemeenschap die hier ter plaatse ontstond getuigt het complex aan de Spoorstraat bestaande uit een SYAGOGE met mikwe, een WOONHUIS voor de Chazan, een Joodse GODSDIENSTSCHOOL en een BEGRAAFPLAATS. De gebouwen werden uitgevoerd naar ontwerp van architect H. VAN DER SCHAAF. De synagoge die reeds bescherming op rijksniveau geniet, werd in 1889 voltooid. In 1905 werd het complex uitgebreid met een woning voor de chazan. Hieraan werd in 1909 een tweeklassige school gebouwd, waar elke dag na de normale schooltijd les werd gegeven in Joodse gebruiken en de Tora. De oorsprong van de begraafplaats is ouder. Volgens bronnen is er reeds in de zeventiende eeuw (1647) sprake van een Joodse begraafplaats aan de Spoorstraat, die toen nog Koostegge werd genoemd. De graftekens op de huidige begraafplaats dateren echter uit de negentiende eeuw. De begraafplaats werd gesloten omstreeks 1875 toen het begraven binnen de bebouwde kom werd verboden. Aan de Misterweg werd toen een nieuwe begraafplaats aangelegd.
De Spoorstraat maakt deel uit van de Winterswijkse binnenstad en loopt van de Wooldstraat tot aan het in 1880 gebouwde spoorwegstation. In de negentiende en begin twintigste eeuw werd deze lange straat bebouwd met overwegend winkelpanden, kleine bedrijfspanden, een bank en voorname woonhuizen.
Het complex aan de Spoorstraat valt op door haar gaafheid en de zeldzame aanwezigheid van verschillende binnen de Joodse cultuur werkzame elementen op één terrein, waardoor het een voor Nederland bijzonder complex vormt. De verschillende gebouwen vertonen onderling een grote samenhang in stijl, doordat zij zijn ontworpen door één architect, binnen een periode van ongeveer dertig jaar. Het complex bevindt zich grotendeels in oorspronkelijke staat.
Het beschermde complex bestaat uit de volgende onderdelen:
De SYNAGOGE, Spoorstraat 32
Het WOONHUIS van de chazan (Spoorstraat 36)
Joodse GODSDIENSTSCHOOL (Spoorstraat 34)
JOODSE BEGRAAFPLAATS met ijzeren HEKWERK en betonnen MUUR.(Spoorstraat bij 36)
Complexomschrijving
De complexonderdelen liggen dicht bij elkaar op een terrein op de hoek van de Spoorstraat en de Sleeswijkstraat. De begraafplaats is op de hoek van het perceel gesitueerd en beslaat een smal, rechthoekig terrein. Het oudste thans nog aanwezige graf stamt uit 1817, de jongste uit de jaren zeventig van de 19e eeuw. De begraafplaats is in 1912 van een nieuwe, in beton uitgevoerde ommuring met smeedijzeren hekwerk voorzien. Ten westen hiervan bevindt zich de in 1905 in sobere Chaletstijl met Neo-Renaissance-elementen gebouwde woning van de chazan (Spoorstraat 36). Hier tegenaan staat de kleine, in 1909 gebouwde school met Art Nouveau elementen. Ten oosten van de school ligt haaks op de Sleeswijkstraat de synagoge in eclectische stijl uit 1889 met het mikwe erachter. Woning, school en synagoge zijn omgeven door een tuin, die aan de straatzijden begrensd is door een eenvoudig smeedijzeren hekwerk vervaardigd door J.W. huiskamp.
Waardering
Complex van SYNAGOGE, WOONHUIS en SCHOOLGEBOUW gebouwd in respectievelijk 1905 en 1909 door architect VAN DER SCHAAF en oudere BEGRAAFPLAATS met OMMURING, bij het bestaande rijksmonument synagoge.
-Van architectuurhistorische waarde als voorbeeld van een Joods complex waarbij verschillende functies op één terrein aanwezig zijn. Het complex valt op door de grote samenhang van de onderdelen onderling, de gave hoofdvormen en de bijzondere detaillering van de gebouwen afzonderlijk alsmede vanwege de aanleg van de begraafplaats, waarin voor een negentiende-eeuwse Joodse begraafplaats karakteristieke elementen herkenbaar zijn. Het complex geeft een overzicht uit het oeuvre van architect Van der Schaaf, omdat het verschillende gebouwen bevat uit een periode van ongeveer 30 jaar.
-Van stedenbouwkundige waarde vanwege de grote samenhang van de complexonderdelen onderling en vanwege de ligging van het complex aan de Spoorstraat. Het complex neemt een groot deel van de westelijke straatwand in en draagt als zodanig in hoge mate bij aan het karakter van de straat.
-Van cultuurhistorische waarde vanwege de bestemming van het complex binnen de godsdienstige, sociale en funeraire geschiedenis. Als herinnering aan het bestaan van een bloeiende Joodse gemeenschap in Winterswijk. Het complex geniet hoge zeldzaamheidswaarde vanwege de aanwezigheid van verschillende functies op één terrein.
