BUITENPLAATS SCHOONHETEN. Ten noordoosten van Heeten gelegen buitenplaats, die de kern vormt van het gelijknamig landgoed. Schoonheten hoort tot de wat wel genoemd wordt grote historische ontginningslandgoederen, waarbij de ontginning volgens architectonische opvattingen heeft plaats gevonden, zoals die opgeld deden vanaf het midden der 17e- tot het begin der 19e eeuw.
De midden 17e-eeuwse kern van de aanleg, samengesteld uit de centraal gelegen rechthoekige plaats met huis en bijgebouwen, het rechthoekige met boomsingels en grachten omgeven terrein ten westen van het langwerpige rechthoekige terrein ten oosten hiervan, is nog steeds duidelijk aanwezig, evenals de twee met eik en beuk beplante lanen grenzend aan de noordzijde (oprijlaan) en zuidzijde van deze terreinen. Van het huis, dat aan het eind van de 19e eeuw naar ontwerp van J.G. Wolbers met een verdieping werd verhoogd en van nieuwe gevels werd voorzien, dateren een deel van de achtergevel, enkele vertrekken en deel van de indeling van het inwendige nog uit de 17e eeuw. Omstreeks 1900 werd aan de zuidwesthoek van het huis een koepel aangebouwd. Het voorplein is toegankelijk via een tweebogige bakstenen brug uit de tweede helft 18e eeuw waar op het midden, twee pijlers, waartussen sierhek. De plaats wordt aan de oostzijde begrensd door twee naar het voorplein kwartcirkelvormig gebogen bouwhuizen uit de tweede helft van de 18e eeuw, wellicht naar ontwerp van P.J. Schonck, waarvan de aan de noordzijde van het noordelijke bouwhuis gelegen uitbouw vermoedelijk een restant is van het oorspronkelijke 17e-eeuwse bouwhuis. Tussen de twee bouwhuizen een loodrecht op de ingangspartij van het huis aangelegde laat 18e-eeuwse zichtas, die via het omstreeks 1850 aangelegde landschapspark, de verharde Graaf Portlanddijk en via de ten noorden hiervan gelegen weilanden tot de Holterberg reikt. Het landschapspark is gecomponeerd uit een grote open ruimte en aangrenzende en omlijstende bospartijen met slingerpaden, vijverpartijen, waarin een 19e-eeuws tuinprieel en een 19e-eeuwse ijskelder. De twee meest westelijk gelegen vijvers in dit deel van het park zijn vergravingen van twee waarschijnlijk 17e-eeuwse vierkante vijvers. Een ten noorden van de oprijlaan gelegen pendant van deze vijvers bestaat nog steeds. Centraal op het voorplein een zonnewijzer op een sokkel uit ca. 1800. Aan de zuid- en zuidwesthoek is het voorplein geheel afgesloten door twee poorten naar de moestuin, bloemhof en boomgaard, 18e-eeuws muurwerk, een klein vermoedelijk 18e-eeuws bijgebouw onder schilddak en een 19e-eeuwse voliere. Aan de achter(zuid-)zijde van het zuidelijk bouwhuis de vermoedelijk laat 18e- of vroeg 19e-eeuwse oranjerie met haar voorzijde naar de rechthoekige aan de zuidzijde van het huis en het voorplein aansluitende moestuin, bloemhof en boomgaard. In deze door een hoge beukenhaag (oost, zuid, west) en 18e-eeuwse muur (noord) omgeven hof een laat 19e- en een vroeg 20e-eeuwse kas en vier 19e-eeuwse broeibakken. Tussen de zuidzijde van het huis en de ten zuiden hiervan gelegen 18e-eeuwse muur een verdiepte rechthoekige siertuin, bestaande uit een ornamenteel patroon van kleine door buxus omgeven compartimenten rondom een centraal gelegen kleine ronde vijver, aangelegd door L.A. Springer. Aan de zuidzijde wordt de historische aanleg van de buitenplaats door de grotendeels door eiken beplante laan begrensd, die aan de westzijde eindigt ter hoogte van de zuidgrens van de kadastrale percelen Raalte nrs. F 3279 en F 877 en die aan de noordzijde tot over de Schoonhetenseweg tot de Graaf Portlanddijk reikt. De singel ten westen van het aan de westzijde van het huis gelegen rechthoekige veld vormt de grens van de historische aanleg aan deze zijde, waarbij het ten dele in ruineuze staat verkerende 18e- of 19e-eeuwse bouwhuis, gelegen aan de westzijde van het punt waarop de singel aansluit aan de genoemde zuidelijke laan, echter tot het gezicht in landschapsstijl van uit het huis in deze richting behoort. Dit gezicht wordt verder gestoffeerd door een zeer oude groep solitaire eiken - een restant van een vermoedelijk 17e-eeuwse dwarssingel. In de noordoosthoek van dit veld ten westen van het huis een aan de voorzijde open tennishuisje met rieten kap uit ca. 1900. Aan de westzijde van het noordeinde van de westelijke singel een trapeziumvormig ten dele door boomsingels omgeven veld uit ca. 1800, waarin oorspronkelijk vermoedelijk nutstuinen waren gelegen. Aan de noordzijde van het westeinde van de noordelijke laan - de oprijlaan - een schuur en een bouwhuis, respectievelijk uit ca. 1900 en uit de 19e eeuw. De erven, waarop deze bijgebouwen zijn gelocaliseerd (kadastrale percelen Raalte nrs F 1959 en F 2091) alsmede de overige hierop gesitueerde bijgebouwen, zijn binnen de historische aanleg van ondergeschikte betekenis. In het weiland ten noorden van de oprijlaan (kadastraal perceel Raalte nr F 2352) een 18e-eeuwse vierkante houten duiventil op vier houten staanders. Het tracé van de oprijlaan strekt zich in oostelijke richting uit over de Schoonhetenseweg en grenst aan de oostzijde aan het kadastraal perceel Raalte nr G 1037. Ten noorden van het westelijke deel van de oprijlaan een hakhoutbos, aan de noordgrens door een laan begrensd, die tot over de Schoonhetenseweg tot de kadastrale percelen Raalte nrs G 233 en G 235 reiken; in de zuidwesthoek van dit bos de genoemde waarschijnlijk 17e-eeuwse vierkante vijver (ter plaatse van het kadastraal perceel Raalte F 2352). In de ooststrook van dit bos een slingerbos uit ca. 1900 (kadastraal perceel Raalte nr F 2353). Ten westen hiervan grenzend aan de oprijlaan, een portiers/chauffeurswoning uit 1908.
Een belangrijke dwarsas in de aanleg vormt de aan weerszijden met eiken beplante laan van Heeten naar Raalte, de Schoonhetenseweg, waarvan de historische aanleg aan het zuideinde eindigt bij de bocht in het tracé ter hoogte van het perceel Schoonhetenseweg nr 72; aan de noordzijde eindigt de historische aanleg van de Schoonhetenseweg bij de bocht even ten noorden van het perceel Schoonhetenseweg nr 40. Op het punt waar het zuidelijk deel van de Schoonhetenseweg zijn eerste vertakking in westelijke richting heeft, gaat het verlengde van het rechte tracée van de Schoonhetenseweg over in de Veldzichtweg, die aan het eind van de 18e eeuw werd aangelegd en waarvan de historische aanleg reikt tot het punt waar deze weg in westelijke richting afbuigt (bij perceel Veldzichtweg nr 40). In de 18e eeuw werd, evenwijdig aan de Schoonhetenseweg en even ten oosten hiervan, een aan weerszijden met bomen beplante laan aangelegd, die aan de noordzijde eindigt bij het kadastraal perceel Raalte nr G 1955. Aan de zuidzijde eindigt de historische aanleg van deze laan ter hoogte van het kadastraal perceel Raalte nr H 1507, waar de laan naar het westen afbuigt en even voor het punt eindigt op het punt waar de Schoonhetenseweg overgaat in de Veldzichtweg. Het terrein tussen de Schoonhetenseweg en de even ten oosten hiervan gelegen laan is door het verlengde van het tracé van de oprijlaan, het verlengde van het tracé van de ten zuiden van het huis gelegen laan, het verlengde van de aan de noordgrens van het ten noorden van de oprijlaan gelegen hakhoutbos en de tussen de kadastrale percelen Raalte nrs G 228, G 224, G 230 en G 184 gelegen laan in percelen opgesplitst, die als groengebieden in de aanleg een belangrijke rol vervullen. De in deze groengebieden gebouwde woningen (kadastraal perceel Raalte nr H 4764 en gesitueerd op kadastraal perceel Raalte nr H 2374) spelen in de historische aanleg geen rol van betekenis. In het meest in het zuiden gelegen perceel werd in 1919 door Springer een aanleg in landschapsstijl gerealiseerd, dat als parkbos nog bestaat.
De historische buitenplaats Schoonheten heeft de volgende, samenstellende onderdelen:1. HOOFDGEBOUW (Huis Schoonheten), zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384365.
2. PARK- en TUINAANLEG van de buitenplaats, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384366.
3. TOEGANGSBRUG MET BALUSTRADE, HEKPIJLERS EN SIERHEK, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384367.
4. NOORDELIJK BOUWHUIS. zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384368.
5. ZUIDELIJK BOUWHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384369.
6. KLEIN BOUWHUIS op voorplein, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384370.
7. ZONNEWIJZER op voorplein, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384371.
8. VOLIERE op voorplein, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384372.
9. KLEINE POORT MET MUUR op voorplein, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384373.
10. GROTE POORT MET MUUR op voorplein, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384374.
11. ORANJERIE, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384375.
12. GROTE VERWARMDE KAS in boomgaard, moestuin en bloemhof, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384376.
13. KLEINE DRUIVENKAS in boomgaard, moestuin en bloemhof, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384377.
14. BROEIBAKKEN in boomgaard, moestuin en bloemhof, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384378.
15. MUUR naar boomgaard, moestuin en bloemhof ten zuiden van het huis, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384379.
16. IJSKELDER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384380.
17. TUINHUISJE in park in landschapsstijl, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384381.
18. TENNISHUISJE, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384382.
19. BOUWHUIS aan oprijlaan, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384383.
20. SCHUUR aan oprijlaan, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384384.
21. DUIVENTIL, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 384385.
22. PORTIERSWONING, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monument-nummer 384386.
Schoonheten hoort tot de grote Nederlandse historische ontginningslandgoederen waarvan de kern wordt gevormd door de gelijknamige historische buitenplaats.
De voormalige havezathe Schoonheten is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:
- de nog gaaf bewaarde structuur van het 17e, 18e en voor een kleiner deel 19e-eeuwse patroon van lanen, singels en kanalen;
- de compositorische eenheid tussen het huis en de aanleg, die door de ligging van de centrale zichtas en localisering van de twee bouwhuizen aan weerszijden in de tweede helft van de 18e eeuw werd gerealiseerd;
- de aanleg in landschapsstijl van het parkgedeelte ten oosten van het huis met vijvers, prieel en ijskelder;
- de aanwezigheid van diverse opstallen, die in de architectuur van de aanleg zijn opgenomen, zoals de bouwhuizen, oranjerie, portiers/chauffeurswoning, duiventil, schuren en voliere;
- de architectuur van het huis en bijgebouwen;
- de inwendige decoraties van het huis;
- de brug en het toegangshek met pijlers uit de tweede helft van de 18e eeuw.
