VERDEDIGINGSWERKEN HELLEVOETSLUIS. De historische Nieuw-nederlandse riviervesting, gebouwd om een Marinehaven, later tevens hoekpunt in de Stelling van de Maasmonden en het Haringvliet, alsmede in het Zuidfront van de Vesting Holland, begrensd volgens een stippellijn op de bijbehorende kadastrale kaart, get. april 1987, gewijzigd september 1992, en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart, get. april 1987, gewijzigd mei 1994, heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie.
De verdedigingswerken zijn aangelegd om een haven met sluis, gesitueerd aan de noordoever van de monding van het Haringvliet. De primaire functie was van 1665 tot 1957 de bescherming van de Marinehaven met dok, alsmede de bijbehorende gebouwen c.a. Vanaf het midden van de 19e eeuw vormde de Vesting Hellevoetsluis tevens een steunpunt in de Stelling van de Monden van de Maas en het Haringvliet (kustverdediging). Gedurende de periode 1922-1940 was de vesting voorts als steunpunt opgenomen in het Zuidfront van de Vesting Holland.
Het oostelijk deel van de vesting werd als vestingwerk opgeheven bij KB van 28 mei 1926, stbl. 156. Het westelijk deel bij KB van 20 februari 1957, stbl.55.
B. Bouwjaren en bouwers.
De verdedigingswerken zijn in hun huidige verschijningsvorm voornamelijk aangelegd in de periode 1697-1715.
Enkele elementen van de vesting, zoals die in 1667 werd aangelegd (t.w. de bastions IV en V en de courtine IV-V met Brielse Poort), werden in het nieuwe ontwerp ingepast. Voor het ontwerp (gedateerd 1695) was verantwoordelijk kolonel-ingenieur Du Puy de l'Espinasse (overleden in 1695).
Zie overigens de opschriften van de gedenkstenen, vermeld onder monumentnummer 344574 (front I-II) en monumentnummer 344585 (bastion VIII).
De belangrijkste wijzigingen, aanvullingen en verbeteringen nadien betreffen:
- De aanleg, in de loop van de 18e eeuw, van katten op de bastions I, II, III, V en VIII (inmiddels geamoveerd).
- De aanleg van een gedekte weg met wapenplaats voor het westfront in de 18e eeuw.
- De bouw van een kruitmagazijn op het bastion V in 1772.
- De bouw van een wachthuis bij de voormalige Briellerpoort in 1823.
- De verruiming van het bastion IV in 1802 ten behoeve van de bouw van het door Jan Blanken Jz ontworpen droogdok.
- De aanleg van de Lunet ten oosten van de Koopvaardijhaven in 1827-'29 (inmiddels geamoveerd).
- De bouw van een aantal munitiemagazijnen, remises en schuilplaatsen op diverse bastions, alsmede van een bomvrij logiesgebouw op bastion VI in de jaren 1855-1880.
- De verbouwing van de bastions I en II tot een grote kustbatterij in 1880-'82: het zogenaamde front I-II.
- De bouw van een poterne door de hoofdwal en een caponniere in de saillant van front I-II in 1880-'82.
- De bouw van een bomvrije kazerne en een bomvrij kruit- en projectielenmagazijn op het terreplein van front I-II in 1880-'82.
- Het vervangen van de Brielse Poort door een open doorgang met wachthuis omstreeks 1880.
- De bouw van enkele meetstations, waarnemingsposten en groepsstations op de bastion I, III en VIII in de jaren 1890-1902.
- De bouw van enkele Duitse verdedigingswerken op het front I-II in de periode 1940-'45, die nog slechts ten dele resteren.
De aanvullende werken zijn, met uitzondering van de laatstgenoemde voorbereid en uitgevoerd door de Dienst der Genie of de onder uiteenlopende benamingen daarvoor bestaande diensten of directies der fortificatien.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelen.
Onregelmatig zeshoekige gebastionneerde vesting om de Marinehaven met dok, alsmede daarop aansluitende hoornwerken ter weerszijden van de havenmond (nader aan te duiden als bastions I en VIII); het geheel omgeven door een hoofdgracht. De vesting is in hoofdzaak aangelegd volgens het Nieuwnederlandse stelsel met een aantal holgebogen bastionsflanken. De hoofdwal sluit met behulp van de West- en Oostbeer aan op de zeedijk.
De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:
- Een hoofdwal met zes bastions en twee hoornwerken; de bastions III t/m VI zijn normale, de bastions II en VII zijn onregelmatig van vorm en min of meer vergroeid met de hoornwerken I, resp. VIII; op en achter de hoofdwal een groot aantal geschutsemplacementen met traversen.
- Een hoofdgracht met een binnen- en buitendijks deel, gescheiden door twee beren.
- Binnen de enceinte bevindt zich een aantal tot de vesting behorende bomvrije gebouwen, alsmede een versterkt wachthuis bij de Brielse Poort.
- Voor het westfront tussen Westbeer en Haven een gedekte weg met wapenplaats.
Van de vesting zijn de volgende toegangen van belang:
- Aan de rivierzijde de haveningang met ter weerszijden een kade.
- Aan de noordzijde een brug en een coupure door courtine IV-V (de voormalige Brielse Poort).
D. Technische bijzonderheden.
De meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn:
- De hoofdwal heeft het oorspronkelijk profiel globaal behouden, i.h.b. de kruinhoogte. Slechts op bastion VII is nog een goed herkenbare walgang aanwezig. Het buitendijkse deel is, m.u.v. een deel van de rechterface van front I-II, gerevetteerd. De wal heeft een waterkerende functie vanaf de Westbeer, zuidomgaand tot de Oostbeer.
- De bastions III, IV, V en VI zijn holle aarden bastions; de bastions III en V hebben een holgebogen en een rechte flank, bastion IV twee rechte flanken en bastion VI twee holgebogen flanken.
Het voormalige hoornwerk I en het voormalige bastion II vormen thans een front I-II. Het voormalige hoornwerk VIII en het bastion VII lopen in elkaar over. De holgebogen flanken aan de noordzijde van II en VII zijn bewaard gebleven.
- De open geschutsopstellingen zijn voorzien van traversen en soms van rugdekkingen. De geschutsopstellingen achter de linkerface van front I-II zijn voorzien van vijf aarden- en zes holtraversen. In de gerevetteerde borstweringen van de geschutsopstellingen bevinden zich gemetselde munitienissen; in de flanken van een aantal traversen van het front I-II bevinden zich gemetselde overwelfde nissen voor spreekbuisbedienden.
- De tot de vesting behorende bomvrije gebouwen zijn opgetrokken van zwaar metselwerk (in enkele gevallen brikkenbeton) en van een zware gronddekking voorzien. De lokalen zijn overwelfd; de tongewelven staan doorgaans haaks op de buitengevel, de enige gevel, die in het zicht komt. Raam- en deuropeningen zijn veelal van ontlastingsbogen voorzien en kunnen geblindeerd worden, d.w.z. worden afgesloten met zware houten of stalen luiken. Ter weerszijden van de gevel rechte of gebogen, schuin aflopende vleugelmuren tot kering van de gronddekking. Het door de gronddekking van de bomvrije gebouwen sijpelende regenwater wordt opgevangen op de gemetselde gewelven; deze zijn zodanig van vorm, dat het water wordt geleid naar de buitenzijde van het gebouw of naar druipkokers; via die kokers naar ingemetselde reinwaterreservoirs in de kelder of riolen.
M.b.v. handpompen (thans nog aanwezig) kan het water naar behoefte worden opgepompt.
-De voormalige Duitse kanonbunker is van zwaar gewapend beton en bevat, terzijde van de kanonopstelling, munitienissen.
- De holtraversen zijn grondlichamen, die als traverse functioneren, met daarin langwerpige rechthoekige ruimten, welke als schuilplaats, tevens munitiemagazijn dienen. De overige bomvrije kleine schuilplaatsen, tevens munitiemagazijnen, alsmede remises bestaan uit een a twee vierkante of rechthoekige overwelfde ruimten en zijn opgetrokken uit brikkenbeton.
- De groepsstations zijn van brikkenbeton gemaakte vierkante, overwelfde gebouwtjes, gebouwd op de gronddekking van de holtraversen, voorzien van een toegang aan de stadszijde en een richtsleuf aan de veldzijde. In de post bevindt zich een betonnen meettafelvoet t.b.v. de opstelling van meetinstrumenten, welke apart gefundeerd is op het gewelf van de onderliggende schuilplaats.
- De hoofdgracht heeft de oorspronkelijke vorm en afmeting goeddeels behouden. Zij staat via afsluitbare duikers in de beide havenkaden (courtine I-VIII) en in de Oostbeer in verbinding met de rivier; bovendien d.m.v. een duiker in de courtine IV-V door middel van een duiker met de achterliggende polderboezem.
- De beren zijn gemetselde massieve beren met een ongeveer gelijkzijdige driehoekige doorsnede. De bovenkant ezelsrug ligt op kruinhoogte van de aansluitende zeedijk.
De beren sluiten aan de stadszijde aan op de bekledingsmuren der bastions en zijn bij de aansluiting aan de zeedijk voorzien van twee vleugelmuren. Op de Oostbeer staat een gemetselde monnik met vierkante doorsnede.
- De bekledingsmuren zijn zware keermuren, globaal reikend tot halverwege kruinhoogte van de wal, afgedekt met rollagen.
E. Samenstellende onderdelen.
De historische vesting Hellevoetsluis heeft de volgende, samenstellende onderdelen:1. FRONT I-II MET BOMVRIJE KAZERNE, MAGAZIJNEN, KAZEMATTEN, POTERNE, SCHUILPLAATSEN EN EEN V/M DUITSE KANONBUNKER;zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344574.
2. COURTINE II - III, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344575.
3. BASTION III MET WESTBEER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344576.
4. COURTINE III - IV, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344577.
5. BASTION IV MET REMISE, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344578.
6. COURTINE IV-V MET BRIELLER POORT EN WACHTHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344579.
7. BASTION V MET KRUITHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344580.
8. COURTINE V-VI, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344581.
9. BASTION VI MET WACHTHUIS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344582.
10. COURTINE VI-VII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344583.
11. BASTION VII MET OOSTBEER, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344584.
12. BASTION VIII, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344585.
13. GEDEKTE WEG MET WAPENPLAATS, zie voor omschrijving bij complex-onderdeel met monumentnummer 344586.
NB: De hoornwerken en bastions hebben ook de volgende benamingen gehad:I - West-hoornwerkII - HaarlemsbolwerkIII - Koningsbolwerk, Fransbolwerk, MarinebolwerkIV - Hollands bolwerkV - Ridderschapsbolwerk, RevolutiebolwerkVI - UniebolwerkVII - Rotterdams bolwerkVIII - Oost-hoornwerk.
Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan of zijn gewijzigd is het geheel, gevormd door een hoofdwal, zes bastions en twee hoornwerken, een hoofdgracht, twee beren, enkele bomvrije gebouwen, enkele gedeeltelijk bomvrije geschutsopstellingen, een gedekte weg met wapenplaats alsmede sluiswerken,
- wegens het grotendeels gave karakter als voormalige onregelmatig zeshoekige, vnl. volgens het Nieuwnederlandse stelsel gebouwde, vesting;
- wegens het gave karakter als riviervesting met een haven en droogdok binnen de omwalling en een m.b.v. hoornwerken verdedigbare haveningang;
- wegens de unieke opzet van de kustbatterijen op het westelijk front;een goed en gaaf voorbeeld van een zeventiende-eeuws complex van verdedigingswerken om een marinehaven, hetwelk na negentiende- en twintigste-eeuwse aanpassingen een uitgebreider en meervoudiger functie in het negentiende- en twintigste-eeuwse verdedigingsstelsel kon blijven vervullen; welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuurhistorische, krijgsgeschiedkundige en oudheidkundige waarde.
