VERDEDIGINGSWERKEN NIEUWPOORT. De historische (oorspronkelijk middeleeuwse) Nieuwnederlandse riviervesting, steunpunt in een sector van de Oude Hollandse Waterlinie, begrensd volgens een bolletjeslijn op de bijbehorende kadastrale kaarten dd jan. 1993 en waarvan de hierna aangegeven samenstellende onderdelen zijn aangeduid op de bijbehorende situatiekaart dd jan. 1993, heeft de volgende kenmerken:
A. Locatie en functie.
De vesting is gelegen op de zuidelijke oeverwal van de Lek en gebouwd ter weerskanten van een der Alblasserwaardse boezemwateren, thans Goudriaan geheten;dit water loopt van Goudriaan naar de Lek langs de Nieuwpoortse weg, de Binnenhaven en de Buitenhaven. In de middeleeuwen was de stad grensvesting tussen Holland en Utrecht, in de zestiende eeuw tussen Holland en Gelderland.
Van 1673 tot 1816 maakte Nieuwpoort deel uit van de (Oude) Hollandse Waterlinie ter verdediging - tesamen met de vesting Schoonhoven op de noordelijke oever - van de Lek; voorts ter verdediging van het zuidelijke dijkacces en de inundatievoorzieningen in de zuidelijke Lekdijk.
B. Bouwjaren en bouwers.
Van de middeleeuwse omwalling en omgrachting is een zeer beperkt deel van de gracht nog herkenbaar aanwezig ten zuiden van de courtine V-VI.
Deze gracht - de zogenaamde "Oude Veste" - is vermoedelijk in de dertiende eeuw aangelegd. Overigens zijn de vestingwerken in hun huidige verschijningsvorm vnl. aangelegd in de jaren 1673-1698 en wel op voorstel van Prins Willem III van Oranje bij besluit van de Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland.
De belangrijkste wijzigingen, aanvullingen en verbeteringen nadien betreffen:
- Het maken van een rechtstreekse uitgang naar de Lekdijk aan de west- en oostzijde. De kat op bastion IV werd daarbij grotendeels geamoveerd.
- De vervanging der rechte flanken aan het oostfront door holgebogen flanken.
- De bouw van het Arsenaal aan de haven in 1781.
De aanvullende werken zijn alle in de 18e eeuw voorbereid en uitgevoerd door de Dienst der Genie of de onder uiteenlopende benamingen daarvoor bestaande diensten of directies der fortificatien.
C. Verschijningsvorm en hoofdonderdelenOnregelmatig zeshoekig gebastionneerde vesting met hoofdgracht, voornamelijk aangelegd volgens het Nieuwnederlandse stelsel. Het noordelijke deel van de hoofdwal (van bastion I naar bastion IV), alsmede de Oostbeer met de later daarnaast aangelegde dam hebben een waterkerende functie. Ten zuiden van de hoofdgracht voor de courtine V-VI bevindt zich nog een deel van het middeleeuwse stadsgebied met een restant van de middeleeuwse gracht.
Aardwerken en wateren, voor zover gelegen ten zuiden van de Hoofdstraat, alsmede de Oostbeer, werden in de jaren 1974-1983 gerestaureerd en wel, voor zover mogelijk, naar de toestand van 1694. De halfgebogen flanken aan het front IV - V zijn bij de restauratie in 1974 en volgende jaren weer rechtgetrokken.
De vesting bestaat thans in hoofdzaak uit:
- Een hoofdwal met zes bastions.
- Een hoofdgracht met een binnen- en buitendijks deel.
- Een beer aan de oostzijde.
- Inundatievoorzieningen in de courtines II-III en de courtine V-VI, alsmede onder het raadhuis.
- Voorts een arsenaal binnen de enceinte.
Van de vesting zijn de volgende toegangen van belang:
- Aan de westzijde de Veerse dijk, aansluitend op bastion I.
- Aan de rivierzijde de coupure met schotbalkkering in courtine II-III.
- Aan de oostzijde de dam, steunend tegen de buitenzijde van de Oostbeer.
- Aan de zuidzijde de coupure met schotbalkkering in courtine V-VI. (Gravelandse of Alblasserwaardse poort).
D. Technische bijzonderhedenDe meest kenmerkende technische bijzonderheden zijn:
- De hoofdwal heeft steile taluds met kruin, borstwering en walgang (grotendeels) op oorspronkelijk niveau en volgens oorspronkelijk profiel.
- Voor de courtines IV-V, V-VI en VI-I, alsmede de aangrenzende flanken bevindt zich een onderwal.
- De bastions zijn oorspronkelijk uitgevoerd als holle aarden bastions; de bastions I en IV zijn echter, door het amoveren van de daar aanwezige kat, in feite volle bastions geworden.
- De hoofdgracht is binnendijks open, buitendijks grotendeels verland, doch met goed herkenbare contouren. Het binnendijkse deel is aan de veldzijde omgeven door een kade.
- De poorten in de courtines II-III en V-VI zijn coupures in de hoofdwal tussen twee loodrecht op de as van de wal staande keermuren, voorzien van schotbalksponningen.
E. De samenstellende onderdelen van de vesting Nieuwpoort worden vermeld bij de complex-delen.
F. Hoewel hier en daar delen verloren zijn gegaan c.q. zijn gewijzigd, is het geheel, gevormd door een hoofdwal, zes bastions, twee poorten, een hoofdgracht en een beer,
- wegens het grotendeels gave karakter als voormalig, onregelmatig zeshoekige, volgens het Nieuwnederlandse stelsel gebouwde, vesting;
- wegens het grotendeels gave karakter als vesting op een dijkacces en oeverwal langs de rivier;
- wegens de bijzondere situering der inundatievoorzieningen binnen de enceinte t.b.v. de functie van de vestingstad in een sector van de Oude Hollandse Waterlinie;een goed voorbeeld van een zeventiende eeuwse vestingstad, welke gedurende anderhalve eeuw een belangrijke rol vervulde in een doelmatig gebleken verdedigingsstelsel;welk geheel van algemeen belang is op grond van zijn architectuur-historische, krijgsgeschiedkundige, oudheidkundige waarde.
