Inleiding
Voormalige BUITENPLAATS 'ENDEGEEST', bestaat uit een in de 19de eeuw tot landhuis verbouwd 17de-eeuws KASTEEL (1) (mon.nr. 31233), een IJSKELDER (2) en een OBELISK (3). Het complex ligt op het zuidelijk uiteinde van één der strandwallen tussen Leiden en Haarlem, waar de naam 'geest' (zandige akker) van 'Endegeest' een verwijzing naar is. De vroegst bekende vermelding over Jacob van Endegeest is uit 1307.
Sindsdien is het kasteel, behalve bij de familie Van Endegeest, in het bezit geweest bij de families Van Zwieten, Van Berckel en Van Schouwen van Endegeest. In 1573 is het kasteel met het oog op de mogelijke Spaanse belegering van Leiden, gedeeltelijk gesloopt en waarschijnlijk door de toenmalige eigenaar Maerten van Schouwen eind 16de eeuw weer hersteld. Blijkens een afbeelding uit 1631 (J.P. Dou, Kaartboek St. Elisabethsgasthuis; G.A.L.) had het kasteel toen een U-vormige plattegrond.
Omstreeks 1647-1652 is Endegeest vervangen door een omgracht nieuw adellijk huis met kasteeltoren, ter plaatse van en met gebruikmaking van het Middeleeuwse huis. Opdrachtgevers waren Elisabeth van Schouwen (1601- 1652) en jhr. Jacob van Berchem (overl. 1654), wiens alliantiewapen voorkomt in het tympaan boven de voorpoort. De in hoofdvorm bewaard gebleven bouwmassa ligt met de voorgevel aan een via een klassicistische poort toegankelijk voorplein met aan weerszijden hoekpaviljoens. De achtergevel wordt geflankeerd door twee koepelvormige gedekte achtzijdige hoektorens. Na het overlijden van Elisabeth van Schouwen kwam Endegeest via vererving in de familie Van Berchem, Van der Rijt. Kort na 1700 liet Jacob van der Rijt enige wijzigingen aanbrengen aan zowel het huis (o.a. modernisering voorgevel in Lodelijk XIV-stijl), als de tuin. De tuinaanleg in Hollands Classistische stijl werd gewijzigd in een Franse Classistische aanleg met meer variatie door 'parterres de broderie, 'bosquettes', inclusief vijvers en waterpartijen (zie afb. 1688, 1669, ca. 1770, 1708; G.A.L.).
Nieuwe veranderingen - die vooral betrekking hebben op de vertrekken op de bel-etage - vonden plaats tussen 1744-1754, in opdracht van de toenmalige eigenaar Frederik graaf van Gronsveld-Diepenbroick-Impel (1705-1754). Hij had het kasteel geërfd van zijn vrouw Catharina Jacoba van der Rijt (1695-1744). Zijn zoon, Willem van Gronsfeld-Diepenbroick-Impel verkocht de heerlijkheid Endegeest in 1787 aan Samuel Rade(r)macher, die het op zijn beurt op 31 december 1800 overdroeg aan mr. Dirck Cornelis Gevers (1763-1839).
In de 19de eeuw bleef de buitenplaats in bezit van de familie Gevers van Endegeest, die tevens eigenaar waren van het nabijgelegen Rhijngeest (Rhijngeesterstraatweg 9;monnr. 31241). Er vonden diverse ingrijpende wijzigingen plaats, waardoor het kasteel en de parkaanleg in hoofdlijnen hun huidige verschijningsvorm kregen. In de eerste decennia van de 19de eeuw zijn ondermeer Empireschuiframen aangebracht en is de verbindende galerij tussen voor- en hoofdgebouw gesloopt. De tuin kreeg toen met behoud van restanten van de 18de-eeuwse formele tuinaanleg een landschappelijk aanleg met diverse boomgroepen, slingerende contouren van paden en bossen en waterpartijen (zie 2 aquarellen P.J. Lutgers, 1845;G.A.L.). Kort voor het overlijden van zijn vader had jhr. Daniël Theodoor Gevers van Endegeest (1793-1877; lid van de Eerste en Tweede kamer) de buitenplaats in zijn bezit gekregen. In 1840 vestigde hij zich er met zijn vrouw jkvr. Johanna Margaretha Deutz van Assendelft (1807-1896). Hij liet ondermeer in 1842 een ijskelder bij de kasteelgracht bouwen en in 1849, bij de zuidelijke entree van het landgoed, een portierswoning in Chaletstijl (Endegeesterstraatweg 6). Jhr. Leonard Adrien Chaerles Gevers, die het kasteel in 1877 via zijn oom had geërfd, verkocht het na het overlijden van zijn tante, in 1896 aan de gemeente Leiden. Deze vestigde er een psychiatrische inrichting, waarbij het kasteel aanvankelijk bestemd was als directeurswoning, maar ook als verpleeg- en behandelruimte. De gebouwen, ontworpen volgens het paviljoensysteem en uitgaande van een hoofdas, stonden haaks op de Endegeesterstraatweg. Hierdoor is de 19de eeuwse parkaanleg, die een meer schuine oriëntatie kende, structureel aangetast. Oude loofbomen, het verloop van de op de kasteelgracht uitkomende waterpartij en de gebogen oprijlaan, herinneren nog aan de vroeg-19de-eeuwse aanleg. Uit deze periode stamt ook de obelisk (ca. 1820) bij het voorpaviljoen.
Doordat de aanleg en de samenhang van de verschillende onderdelen verloren is gegaan zijn de 19de eeuwse historische parkaanleg en de portierswoning voor de bescherming van de buitenplaats van ondergeschikt belang. Een algehele restauratie van het huis het landhuis en de bijbehorende ijskelder vond plaats in 1990-1995.
Omschrijving
Het kasteel ligt met voorplein, poortgebouw en hoekpaviljoens in noord- zuidrichting en is aan zuid-, oost- en west-zijde omgracht. De ijskelder ligt ten westen van het kasteel, direct buiten de gracht. De obelisk staat aan de noordzijde, even buiten de toegangpoort. Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven.
Waardering
De historische buitenplaats 'Endegeest' is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang als representatief voorbeeld van een 17de-eeuwse buitenplaats met Middeleeuwse kern, die door verbouwingen en aanpassingen het huidige 19de-eeuwse karakter kreeg;
De bouwkundige complexonderdelen zijn gaaf in hoofdvorm, materiaalgebruik en detaillering.
De ensemblewaarde van de buitenplaats wordt bepaald door de functionele en ruimtelijke samenhang van de verschillende, specifiek bij een buitenplaats behorende complexonderdelen.
De historische buitenplaats 'Endegeest' is van stedebouwkundig belang vanwege de samenhang met de naastgelegen buitenplaats Rhijngeest, die in de 19de eeuw eveneens in handen was van de familie Gevers. Ze maken deel uit van de landgoederenzone, die zich tussen Leiden en Haarlem op de strandwallen heeft ontwikkeld, en als zodanig onderdeel vormen het beschermde dorpsgezicht.
